แก้ไขครั้งสุดท้ายโดย sand เมื่อ 2012-6-17 10:02
 สุภาษิตพระร่วง (S-023)
สุภาษิตพระร่วง บทนำ ในสมัยสมเด็จพระร่วงเจ้าแผ่นดินแห่งกรุงสุโขทัย ทรงมองการณ์ไกลในอนาคต จึงมีพระบรมราโชวาทออกมา เป็นคำสั่งสอนประชาชน ขอให้ประชาชนทั่วทั้งประเทศพึงขยันหมั่นเพียรเอาใจใส่ในการศึกษาเล่าเรียน เพื่อบำรุงหนุนส่งตนให้เจริญก้าวหน้าอย่าละเลยอย่าทำผิดคำสั่งสอนเลย ประวัติสุภาษิตพระร่วง สุภาษิตพระร่วง มีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า บัญญัติพระร่วง เป็นสุภาษิตที่สำคัญยิ่ง ถึงขนาดท่านอาจารย์ เจือ สตะเวทิน ผู้รู้ทางภาษาไทยกล่าวว่าเป็นสุภาษิตเก่าแก่ที่สุดของชาติไทย ข้าพเจ้าจึงเรียกว่า “ปฐมสุภาษิตแห่งชาติ” สุภาษิตพระร่วงเป็นสุภาษิตที่เก่าแก่ ได้รับการจดจำมาหลายชั่วคนแล้ว เพิ่งมาบันทึกไว้เป็นหลักฐานกันครั้งแรกก็ในสมัยรัชกาลที่ ๓ หรือพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยกวีในสมัยนั้นได้รวบรวมและแต่งเติมเสริมต่อให้ครบถ้วนแล้วจารึกไว้ในผนังวิหารด้านในทางทิศเหนือหน้ามหาเจดีย์ในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร หรือวัดโพธิ์ท่าเตียน กรุงเทพฯ เมื่อ พ.ศ.๒๓๗๙ ต่อมาหอสมุดได้รวบรวมไว้ในหนังสือประชุมจารึกวัดพระเชตุพนฯ ไม่ทราบนามผู้แต่งที่ชัดเจน บ้างก็ว่าเป็นพ่อขุนรามคำแหง บ้างก็ว่าเป็นพญาลิไท ในสมัยสุโขทัย บ้างก็ว่าเป็นของคนชั้นหลัง ที่แต่งขึ้นแล้วใส่ชื่อ “พระร่วง” แทน ทำนองแต่ง แต่งเป็นร่ายสุภาพ จบด้วยโคลงสองสุภาพและต่อด้วยโคลงสี่สุภาพกระทู้ ๑ บท วัตถุประสงค์ในการแต่ง เพื่อใช้สั่งสอนประชาชน สาระสำคัญ กล่าวถึงพระร่วงแห่งกรุงสุโขทัยทรงมุ่งหวังถึงประโยชน์ในภายหน้า จึงทรงบัญญัติสุภาษิตขึ้นมา เพื่อใช้อบรม สั่งสอน เป็นคติเตือนใจแก่ประชาชน ให้ประชาชนได้อาศัยสุภาษิตเป้นเครื่องมือในการดำเนินชีวิตให้เป็นไปอย่างถูกต้องเนื้อความทั้งหมดของสุภาษิตพระร่วงไม่ยาวนัก มีดังต่อไปนี้ สุภาษิตพระร่วง ปางสมเด็จพระร่วงเจ้า เผ้าแผ่นภพสุโขทัย มลักเห็นในอนาคต จึงผายพจนประภาษ เป็นอนุสาสนกถา สอนคณานรชน ทั่วธราดลพึงเพียร เรียนอำรุงผดุงอาตม์ อย่าเคลื่อนคลาดคลาถ้อย เมื่อน้อยให้เรียนวิชา ให้หาสินมาเมื่อใหญ่ อย่าใฝ่เอาทรัพย์ท่าน อย่าริร่านแก่ความ ประพฤติตามบูรพระบอบ เอาแต่ชอบเสียผิด อย่ากอปรกิจเป็นพาล อย่าอวดหาญแก่เพื่อน เข้าเถื่อนอย่าลืมพร้า หน้าศึกอย่านอนใจ ไปเรือนท่านอย่านั่งนาน การเรียนตนเร่งคิด อย่านั่งชิดผู้ใหญ่ อย่าใฝ่สูงให้พ้นศักดิ์ ที่รักอย่าดูถูก ปลูกไมตรีอย่ารู้ร้าง สร้างกุศลอย่าโรย อย่าโดยคำคนพลอด เข็นเรือทอดกลางถนน เป็นคนอย่าทำใหญ่ ข้าคนไพร่อย่าไฟฟุน คบขุนนางอย่าโหด โทษตนผิดรำพึง อย่าคะนึงถึงโทษท่าน หว่านพืชจักเอาผล เลี้ยงคนจักกินแรง อย่าขัดแข็งผู้ใหญ่ อย่าใฝ่ตนให้เกิด เดินทางอย่าเดินเปลี่ยว น้ำเชี่ยวอย่าขวางเรือ ที่ซุ้มเสือจงประหยัด จงเร่งระมัดฟืนไฟ ตนเป็นไทอย่าคบทาส อย่าประมาทท่านผู้ดี มีสินอย่าอวดมั่ง ผู้เฒ่าสั่งจงจำความ ที่ขวากหนามอย่าเสืยเกือก ทำรั้วเรือกไว้กับตน คนรักอย่าวางใจ ที่มีภัยพึงหลีก ปลีกตนไปโดยด่วน ได้ส่วนอย่ามักมาก อย่ามีปากว่าคน รักตนกว่ารักทรัพย์ อย่าได้รับของเข็ญ เห็นงามตาอย่าปอง ของฝากท่านอย่ารับ ที่ทับจงมีไฟ ที่ไปจงมีเพื่อน ทางแถวเถื่อนไคลคลา ครูบาสอนอย่าโกรธ โทษตนผิดพึงรู้ สู้เสียสินอย่าเสียศักดิ์ ภักดีอย่าด่วนเคียด อย่าเบียดเสียดแก่มิตร ที่ผิดช่วยเตือนตอบ ที่ชอบช่วยยกยอ อย่าขอของรักมิตร ชิดชอบมักจางจาก พบศัตรูปากปราศรัย ความในอย่าไขเขา อย่ามัวเมาเนืองนิตย์ คิดตรองตรึกทุกเมื่อ พึงผันเผื่อต่อญาติ รู้ที่ขลาดที่หาญ คนพาลอย่าพาลผิด อย่าผูกมิตรไมตรี เมื่อพาทีจึงตอบ จงนบนอบผู้ใหญ่ ช้างไล่แล่นเลี้ยวหลบ สุวานขบอย่าขบตอบ อย่ากอปรจิตริษยา เจรจาตามคดี อย่าปลุกผีกลางคลอง อย่าปองเรียนอาถรรพ์ พลันฉิบหายวายม้วย อย่ายลเยี่ยงสัมฤทธิ์แตกมิเสีย ลูกเมียอย่าวางใจ ภายในอย่านำออก ภายนอกอย่านำเข้า อาสาเจ้าจนตัวตาย อาสานายจงพอแรง ของแพงอย่ามักกิน อย่ายินคำคนโลภ โอบอ้อมเอาใจคน อย่ายลเหตุแต่ใกล้ ท่านไท้อย่าหมายโทษ คนโหดให้เอ็นดู ยอครูต่อหน้า ยอข้าเมื่อแล้วกิจ ยอมิตรเมื่อลับหลัง ลูกเมียยังอย่าสรรเสริญ เยียสะเทินจะอดสู อย่าชังครูชังมิตร ผิดอย่าเอาเอาแต่ชอบ นอบตนต่อผู้เฒ่า เข้าออกอย่าวางใจ ระวังไวหน้าหลัง เยียวผู้ชังจะคอยโทษ อย่ากริ้วโกรธเนืองนิตย์ ผิว์ผิดปลิดไป่ร้าง ข้างตนไว้อาวุธ เครื่องสรรพยุทธอย่าวางจิต คิดทุกข์ในสงสาร อย่าทำการที่ผิด คิดขวนขวายที่ชอบ โต้ตอบอย่าเสียคำ คนขำอย่าร่วมรัก พรรคพวกพึงทำนุก ปลุกเอาแรงทั่วตน ยลเยี่ยงไก่นกระทา พาลูกหลานมากิน ระบือระบิลอย่าฟังคำ การทำอย่าด่วนได้ อย่าใช้คนบังบด ทดแทนคุณท่านเมื่อยาก ฝากของรักจงพอใจ เฝ้าท้าวไทอย่าทระนง ภักดีจงอย่าเกียจ เจ้าเคียดอย่าเคียดตอบ นอบนบใจใสบริสุทธิ์ อย่าขุดคนด้วยปาก อย่าถากคนด้วยตา อย่าเลียนครูเตือนด่า อย่าริกล่าวคำคด คนทรยศอย่าเชื่อ อย่าเผื่อแผ่ความผิด อย่าผูกมิตรคนจร ท่านสอนอย่าสอนตอบ ความชอบจำใส่ใจ ระวังระไวที่ไปมา เมตตาตอบต่อมิตร คิดแล้วจึงเจรจา อย่านินทาผู้อื่น อย่าตื่นคนยกย่อ คนจนอย่าดูถูก ปลูกไมตรีทั่วชน ตระกูลตนจงคำนับ อย่าจับลิ้นแก่คน ท่านรักตนจงรักตอบ ท่านนอบตนจงนอบแทน ความแหนให้ประหยัด เผ่ากษัตริย์เพลิงงู อย่าดูถูกว่าน้อย หิ่งห้อยอย่าแข่งไฟ อย่าห้าวมักพลันแตก อย่าเข้าแบกงาช้าง อย่าออกก้างขุนนาง ปางมีชอบท่านช่วย ปางป่วยท่านชิงชัง ผิจะบังบังจงลับ ผิจะจับจับจงมั่น ผิจะคั้นคั้นจงตาย ผิจะหมายหมายจงแท้ ผิจะแก้แก้จงกระจ่าง อย่ารักห่างกว่าชิด คิดข้างหน้าอย่าเบา อย่าถือเอาตื้นว่าลึก เมื่อเข้าศึกระวังตน เป็นคนเรียนความรู้ จงยิ่งผู้ผู้มีศักดิ์ อย่ามักง่ายมิดี อย่าตีงูให้แก่กา อย่าตีปลาหน้าไซ อย่าใจเบาจงหนัก อย่าตีสุนัขห้ามเห่า ข้าเก่าร้ายอดเอา อย่ารักเหากว่าผม อย่ารักลมกว่ารักน้ำ อย่ารักถ้ำกว่าเรือน อย่ารักเดือนกว่าตะวัน สบสิ่งสรรพโอวาท ผู้เป็นปราชญ์พึงสดับ ตรับตริตรองปฏิบัติ โดยอรรถอันถ่องถ้วน แถลงเลศเหตุเลือกล้วน เลิศอ้างทางธรรม แลนาฯ บรร เจิดจำแนกแจ้ง พิสดาร ความเอย ฑิต ยุบลบรรหาร เหตุไว้ พระ ปิ่นนัคราสถาน อุดรสุข ไทยนา ร่วง ราชนามนี้ได้ กล่าวถ้อยคำสอน คำอธิบายสุภาษิต ๑.เมื่อน้อยให้เรียนวิชา ทำอะไรทำให้เหมาะสมกับวัย จึงสำเร็จประโยชน์มีความเจริญรุ่งเรือง ซึ่งไม่มีภาระต้องรับผิดชอบ มีเวลามากกว่าวัยอื่นเหมาะที่จะแสวงหาความรู้ใส่ตนเองเป็นเครื่องมือในการดำเนินชีวิตประกอบกิจการงาน ซึ่งสำคัญมากเมื่ออยู่ในวัยทำงาน การศึกษาเป็นเครื่องมือพัฒนาคนคนจะพัฒนาได้ง่ายต้องเริ่มตั้งแต่ยังเล็กๆ เมื่ออายุยังน้อยจึงควรหมั่นศึกษาหาความรู้อยู่เสมอได้เป็นคนคิดเป็น ทำเป็น เป็นคนเก่ง คนดีและมีความสุขตลอดไป เติบใหญ่จะได้มีอาชีพเลี้ยงตน พึ่งตนได้ช่วยเหลือสังคมได้ไม่ขัดสน มีวิชชาพาสร้างทางชนะ รัตนะนรชนผลสนอง เป็นดวงแก้วแววใสไร้ละออง เป็นดุจกองขุมทรัพย์นับเลี้ยงตน ๒.ให้หาสินมาเมื่อใหญ่ เมื่อเจริญวัยมาเป็นผู้ใหญ่อยู่ในภาวะที่มีความรับผิดชอบได้แล้วก็ต้องรู้จักทำการงานประกอบอาชีพ เพื่อรับผิดชอบตัวเองและครอบครัว พ่อ แม่ และหมู่คณะญาติ โดยอาศัยความรู้ได้ศึกษาเล่าเรียนในระหว่างอยู่ในวัยเด็กนั้นแหละ วิชาความรู้ต่างๆที่ได้เล่าเรียนมาจะถูกนำมาใช้มากในตอนทำงานทำการนี้เอง เรื่องการประกอบอาชีพ การทำมาหากินนี้เป็นข้อสำคัญมากของคนเรา เพราะอาชีพการทำงาน ทำให้เรามีปัจจัยสี่ในการดำรงเลี้ยงชีพ ทำให้สังคมงอกงามโลกก้าวหน้าชีวิตของคนเราได้รับการพัฒนาไปก็โดยการอาศัยการทำงานเป็นสำคัญจะสุขหรือทุกข์ รุ่งเรืองหรืออับเฉาอยู่ที่การทำงานด้วยว่า ในแต่ละวันเราอยู่กับการงานมากที่สุด วันละหลายๆ ชั่วโมง แม้นผู้ใดมีธุระประกอบกิจ ใจก็คิดแน่วแน่ไม่แปรเปลี่ยน ทำการงานให้เหมาะเจาะจำเนียร ผลความเพียรย่อมได้ทรัพย์ไม่อับจน ๓.อย่าใฝ่เอาทรัพย์ท่าน อย่าคิดอยากได้ทรัพย์สินของผู้อื่น อย่าไปละโมบอยากได้สมบัติของใครๆ ธรรมดาว่าของใคร ย่อมเป็นที่รักและห่วงแหนของผู้นั้น ไม่อยากให้คนอื่นเอาไป เพราะฉะนั้น จึงไม่ควรคิดอยากได้ของใครๆ ไม่คิดลักขโมยของผู้อื่น จงรู้จักยินดีพอใจในสิ่งของของตนที่ได้มาด้วยเรี่ยวแรงความเพียรโดยชอบธรรม เมื่อเราได้สิ่งใดมา หรือเพียรหาสิ่งใดมาได้ ในเมื่อเป็นสิ่งที่เราพึงได้ ไม่ว่าจะหยาบหรือประณีตแค่ไหน ก็ยินดีพอใจด้วยสิ่งนั้น ไม่ติดใจอยากได้สิ่งอื่น ไม่เดือดร้อนกระวนกระวายเพราะสิ่งที่ตนไม่ได้ ไม่ปรารถนาในสิ่งที่ตนไม่พึ่งได้ หรือเกินไปกว่าตนพึงได้ โดยถูกต้องชอบธรรมไม่เพ่งเล็งปรารถนาของที่คนอื่นได้ ไม่ริษยาเขา เป็นต้น การอาศัยผู้อื่นหวังชื่นจิต เลี้ยงชีวิตร่ำไปไร้ความหมาย ขี้เกียจทำการงานหาญเป็นนาย ความสบายก้ไม่พบจบโลกา ๔.อย่าริร่านแก่ความ อย่าใคร่ด่วนหาเรื่องราว อย่าอยากหาเหตุก่อการวิวาท อย่าแส่เข้าไปหาเรื่องใส่ตนโดยไม่จำเป็น จงนำชีวิตหลีกออกจากเส้นทางที่นำไปสู่คดีความหรือภัยอันตรายต่างๆ ชีวิตที่ตั้งอยู่ในศีลธรรมคุณธรรม จะเป็นชีวิตที่อยู่ห่างไกลจากเรื่องเดือดเนื้อร้อนใจ มีสวัสดิภาพที่สุด เบญจศีลและเบญจ ธรรม เป็นเครื่องช่วยให้มีชีวิตอยู่อย่างผาสุก เบญจศีล คือ ศีล ๕ ได้แก่ ๑. ปาณาติปาตา เวรมณี เว้นจากการปลงชีวิตเว้นจากการฆ่าประทุษร้ายกัน ๒. อทินนาทานา เวรมณี เว้นจากการถือเอาสิ่งของที่เขาไม่ได้ให้ เว้นจากการลักโกง ละเมิดกรรมสิทธิ์ทำลายทรัพย์สิน ๓. กาเมสุมิจฉาจารา เวรมณี เว้นจากการประพฤติผิดในกาม เว้นจากการล่วงละเมิดสิ่งที่เป็นผุ้อื่นรักใคร่หวงแหน ๔. มุสาวาทา เวรมณี เว้นจากการพูดเท็จโกหกหลอกลวง ๕. สุราเมรยมัชชปมาทัฏฐานา เวรณี เว้นจากน้ำเมาคือสุราเมรัย เบญจธรรม คือ ธรรม ๕ ประการ คือ ๑. เมตตากรุณา ความรักใคร่ปรารถนาให้มีความสุขความเจริญ และความสงสารคิดช่วยให้ผู้อื่นพ้นทุกข์ คู่กับศีลข้อที่ ๑ ๒. สัมมาอาชีวะ การหาเลี้ยงชีพในทางสุจริต คู่กับศีลข้อที่ ๒ ๓. กามสังวร ความสังวรในกาม ความสำรวมระวังรู้จักยับยั้งควบคุมตนในทางกามารมณ์ไม่ให้หลงใหลในรูป เสียง กลิ่น รส และสัมผัส คู่กับศีล ข้อที่ ๓ ๔. สัจจะ ความสัตย์ ความซื่อตรง คู่กับศีลข้อที่ ๔ ๕. สติสัมปชัญญะ ระลึกได้ และรู้ตัวอยู่เสมอฝึกตนให้เป็นคนยั้งคิด รู้สึกตัวอยู่เสมอว่าสิ่งใดควรทำ ระวังมิให้เป็นคนมัวเมา ประมาทคู่กับศีลข้อที่ ๕ ข้อ ๒ บางแห่งเป็นทาน การแบ่งปันเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ ข้อ ๓ บางแห่งเป็นสทารสันโดษ ความพอใจด้วยภรรยาของตน ข้อ๕ บางแห่งเป็น อัปปมาท ความไม่ประมาท ๕.ประพฤติตามบูรพระบอบ ประพฤติปฏิบัติให้ถูกต้องตามแบบแผนที่ดี อันมีมาแต่ครั้งโบราณ การทำอะไรให้แปลกแหวกแนวไปจากของเดิมนั้น ถ้าเป็นข้อดีก็ดีแค่เสมอตัว ไม่มีใครยกย่องชมเชยแต่ถ้าพลาดเข้าล่ะก็จะถูกเฝ้าตำหนิติฉันนินทาว่าร้ายสมน้ำหน้า แต่อย่างไรก็ตาม แบบแผนโบราณนั้น เมื่อจะนำมาปฏิบัติ ก็ควรจะมีการปรับประยุกต์ให้เข้ากับกาลสมัยบ้างตามสมควร จึงจะเกิดผลดี ๖.เอาแต่ชอบเสียผิด ทำแต่สิ่งที่ดีงาม ละทิ้งสิ่งที่ผิด มุ่งมั่นกระทำความดีเว้นความชั่ว เมื่อยังทำชั่วอยู่ ขอให้รู้ตัวเอง อย่าปล่อยใจให้คุ้นเคยกับความชั่วนานๆ หาไม่แล้วจะกลายเป็นคนชั่วอย่างสมบูรณ์ ถ้ามีเรื่องต้องทำความชั่วอยู่ จงพยายามตั้งจิตกำหนดว่าจะเลิกเมื่อไร เมื่อถึงกำหนดต้องเลิกทันที อย่ามัวผัดวันประกันพรุ่ง แล้วรีบทำ ความดีให้มีอิทธิพลเหนือความชั่วให้ได้ อันความชั่วได้แก่ตัวทุจริต มันทำจิตให้ทรามตามกระแส ทั้งชาตินี้ชาติหน้าทุกขาแล ควรทำแต่ความดีเป็นศรีตน ๗.อย่ากอปรกิจเป็นพาล อย่าเลี้ยงชีวิตในทางผิดเป็นอันธพาลระรานชาวบ้านสร้างความเดือดร้อนให้แก่ผู้อื่นไม่ทำตัวเป็นคนพาล อันมีลักษณะ ๓ อย่าง คือ ๑.คิดชั่ว ได้แก่ มีความเห็นผิด คิดเบียดเบียนคิดอยากได้ในทางทุจริต มีความอิจฉา ริษยาพยาบาท ๒.พูดชั่ว ได้แก่ พูดเท็จ พูดคำหยาบ พูดส่อเสียด พูดเพ้อเจ้อ พูดก้าวร้าว ๓.ทำชั่ว ได้แก่ พร่าชีวิต ละเมิดสิทธิ์ ผิดในกามดื่มน้ำเมา วิธีสังเกตง่ายๆ ว่าตนหรือคนอื่นเป็นพาลหรือไม่ให้ดูที่ ๑. นำผิด คือ ชอบชวนให้ผู้อื่นทำชั่ว ๒. ลิดรอนประโยชน์ คือ มักทำการทุจริต ๓. โปรดความชั่ว คือ มักทำการทุจริต ๔. มักโกรธ คือ ไม่มีเหตุผล พูดๆ ก็โกรธ ๕. โทษระเบียบ คือ ชอบ ฝ่าฝืนศีลธรรมกฎหมาย สมาคมคบหากับคนพาล แม้ไม่นานน้อยหนึ่งพึงเห็นผล คือนำทุกข์มาให้ใส่กมล เกิดเป็นคนควรหลีกหลบคบพาลา ๘.อย่าอวดหาญแก่เพื่อน อย่าทำตัวเก่งกว่า กล้ากว่า หรือดีกว่าเพื่อนฝูงหาไม่แล้ว จะไม่มีใครอยากมาคบหาสมาคมเป็นเพื่อนด้วยสิ่งสำคัญในการเป็นเพื่อนกันก็คือ การมีความเสมอภาคกัน การปฏิบัติต่อกันอย่างเท่าเทียมหากเราเก่งกว่า ดีกว่าเพื่อน แต่เราไม่มีสิทธิ์ไปกดเพื่อนให้ต่ำลง มีแต่จะต้องประคับประคองเพื่อนให้ก้าวหน้าไปด้วยกัน ๙.เข้าเถื่อนอย่าลืมพร้า ยามเข้าไปในป่าในดง อย่าลืมนำมีดไปด้วย เพราะอาจจำเป็นต้องใช้ ถ้าป่ารกเลี้ยว เราอาจต้องแผ้วถางทางให้เตียน เพื่อนเดินให้สะดวก ถ้าไปเจอสัตว์ร้ายในป่าสัตว์ร้ายทำลายเรา เราอาจใช้มีดเป็นอาวุธป้องกันตัว ถ้าเกิดหลงป่าแล้วไม่มีอาหารจะกิน เราอาจใช้มีดขุดเผือกขุดมันกินหรือใช้เป็นทำครัว ถ้าพบผลไม้ เราจะได้ตัดเอาไปรับประทานที่บ้านเป็นต้น ๑๐.หน้าศึกอย่านอนใจ ช่วงฤดูที่มีศึกสงคราม หรือเมื่ออยู่ต่อหน้าข้าศึก หรือผู้ร้ายฝ่ายตรงข้าม อย่าได้ประมาท จงมีความสุข รอบคอบระมัดระวัง หาทางป้องกันภัยอย่าให้มาถึงตัวในยามที่มีเรื่องราว อยู่ในช่วงหน้าสิ่วหน้าขวาน มีอันตรายอยู่ใกล้ๆ หรือมีเหตุการณ์วิกฤติ อย่าได้วางใจในบุคคลและสถานการณ์ จงเตรียมการไว้ให้พร้อมสรรพ จะได้รับมือได้ไม่เพลี่ยงพล้ำ ๑๑.ไปเรือนท่านอย่านั่งนาน เมื่อมีธุระปะปังไปหาท่านผู้หลักผู้ใหญ่ ในที่ทำงานหรือที่บ้านของท่าน ไม่ควรนั่งคุยให้เสร็จธุระ แล้วรีบลากลับ หาไม่จะเป็นที่รำคาญของท่านและอาจให้ท่านเสียเวลาในการทำงาน หรือเสียเวลาของแขกหรือคนอื่นๆ ที่จะเข้าพบท่าน เวลาเป็นของมีค่า ผ่านมาแล้วไม่หวนกลับ ควรทำประโยชน์ให้ได้มากที่สุด จะไปไหนมาไหนอย่านั่งนานเกินไปเพราะการนั่งนานๆ มันเสียเวลาทั้งเราและเขา ใครมีธุระอะไรจะได้ทำๆไปให้เสร็จสิ้น จะมัวแต่นั่งนิ่งได้อย่างไรกัน วันหนึ่งๆของชีวิตที่ผ่านเลยไป ควรจะให้ได้อะไรกันบ้าง ๑๒.การเรียนตนเร่งคิด กิจการงานอันใดที่จะต้องทำ ต้องจัดการก็รีบทำรีบจัดการเสียให้เสร็จสิ้น ควรสนใจในภาระหน้าที่ของตนให้จงหนักคิดหาทางสร้างความก้าวหน้าให้แก่ตัวเอง ในบ้านในเรือนของเรานั้น มีข้อที่ควรเอาใจใส่ดูแลอยู่ประการ ๑.การปัดกวาด เช็ดถู ทำความสะอาด ๒.การบูรณะซ่อมแซมของเก่าของชำรุด ๓.การหาของหายหมดมาไว้ให้สมบูรณ์ ๔.การกินอาหารใช้อย่างพอเพียง ๕.การมีพ่อบ้านแม่เรือนมีศีลธรรม ๑๓.อย่านั่งชิดผู้ใหญ่ ให้รู้จักที่ต่ำที่สูง ให้รู้จักความมีสัมมาคารวะผู้น้อยต้องรู้จักเคารพนับถือผู้มีอาวุโสกว่าตน เป็นการไม่เหมาะสมที่จะไปนั่งชิดผู้ใหญ่ เพราะการนั่งชิดผู้ใหญ่นั้นทำให้ดูเป็นตีเสมอกับผู้ใหญ่นั้นเอง อันเป็นกิริยาที่ผู้ดีเขาตำหนิติเตียน ๑๔.อย่าใฝ่สูงให้พ้นศักดิ์ อย่าทะเยอทะยานเกินความสามารถของตน อย่าหวังสิ่งที่เกินฐานะของตน หาไม่แล้ว จะนำความทุกข์ความเดือดร้อนมาสู่ตนเอง มินำซ้ำจะถูกเขาหัวเราะเอาอีกด้วย คนเราควรรู้จักตัวเอง โดยรู้ตามเป็นจริงว่า ตัวเรานั้นว่าโดยฐานะ ภาวะเพศ กำลัง ความรู้ ความถนัด ความสามารถ และคุณธรรม เป็นต้น บัดนี้เท่าไร อย่างไร แล้วประพฤติปฏิบัติให้เหมาะสมและทำการต่างๆ ให้สอดคล้องถูกจุดที่จะสัมฤทธิ์ผล ตลอดจนแก้ไขปรับปรุงตนให้เจริญงอกงามถึงความสมบูรณ์ยิ่งขึ้นไป การหวังสิ่งที่ยังมาไม่ถึง เช่นหวังพึ่งโชคลอยคอยเสวย ทำให้ใจแปรปรวนไม่แน่เลย ผลที่เคยได้รับก็กลับกลาย ๑๕.ที่รักอย่าดูถูก คนที่รักเป็นไมตรีกันดีอยู่แล้ว เป็นสามีภริยากันเป็นญาติ พี่น้อง เป็นมิตรสหายกัน ควรจะรักใคร่มีน้ำใจต่อกันให้ยิ่งๆขึ้นไป เห็นความสำคัญ ให้เกียรติ ให้ความเชื่อถือไม่ดูถูกดูหมิ่นถิ่นแคลน ให้เจ็บช้ำน้ำใจ จงมองกันแต่ในแง่ดี ใครมีอะไรไม่ดีถ้าไม่หนักหนาสาหัสสากรรจ์นัก ก็ปล่อยๆไปบ้างอย่าถึงกับเอาเป็นเอาตายเลือกเอาแต่ข้อดีของเขามาสร้างประโยชน์เถิด ๑๖.ปลูกไมตรีอย่ารู้ร้าง สร้างมิตรภาพกับผู้อื่นอยู่เสมอ การมีเพื่อน ยิ่งมาก ยิ่งดี เพราะเพื่อนจะทำความปรารถนาของเราให้สำเร็จ กับมิตรสหายเก่าที่ต้องถนอมน้ำใจกันเรื่อยไป กับมิตรสหายใหม่ก็ต้องผูกไมตรีให้มีเพิ่มพูนมากขึ้น วิธีผูกไมตรีที่ได้ผล การปฏิบัติตามหลักสังคมวัตถุอันเป็นหลักธรรมสำหรับยึดเหนี่ยวน้ำใจคนมี ๔ อย่างคือ ๑.ทาน ให้ปัน คือ เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ เสียสละ แบ่งปัน ช่วยเหลือ ส่งเคราะห์ ด้วยปัจจัยสี่ ทุน หรือทรัพย์สินสิ่งของตลอดจนให้ความรู้ ความเข้าใจ และศิลปวิทยา ๒.ปิยวาจา พูดอย่างรักกัน คือ กล่าวคำสุภาพไพเราะน่าฟัง ชี้แจง แนะนำสิ่งที่เป็นประโยชน์มีเหตุผลเป็นหลักฐานชักจูงในทางที่ดีงามหรือแสดงความเห็นอกเห็นใจ ให้กำลังใจรู้จักพูดให้เกิดความเข้าใจดี สมานสามัคคีเกิดไมตรี ทำให้รักใคร่นับถือและช่วยเหลือเกื้อกูลกัน ๓.อัตถจริยา ทำประโยชน์แก่เขา คือ ช่วยเหลือด้วยแรงกาย และขวนขวายช่วยเหลือกิจการต่างๆ บำเพ็ญสาธารณประโยชน์ รวมทั้งช่วยแก้ไขปัญหาและช่วยปรับปรุงส่งเสริมในด้านจริยธรรม ๔.สมานัตตตา เอาตัวเข้าสมาน คือ ทำตัวให้เข้ากับเขาได้ วางตัวเสมอต้นเสมอปลาย ให้ความเสมอภาค ปฏิบัติเสมอกันต่อคนทั้งหลาย ไม่เอาเปรียบ และเสมอในสุขทุกข์คือ ร่วมสุข ร่วมทุกข์ ร่วมรับรู้ ร่วมแก้ไขปัญหา เพื่อให้เกิดประโยชน์สุขร่วมกัน ๑๗. สร้างกุศลอย่ารู้โรย ให้หมั่นประกอบคุณงามกระทำความดี ให้ชีวิตมีบุญมีกุศลเพิ่มพูนขึ้นอยู่เสมอ ให้ความชั่วลดลงหรือไม่มีเหลือเลยให้ความดีเพิ่มพูนขึ้นอยู่เสมอ ให้ความชั่วลดลงหรือไม่มีเหลือเลยให้ความดีเพิ่มขึ้นหรือมีแต่ความดีอย่างเดียวการสร้างบุญ สร้างกุศล ช่วยทำให้กิเลสถูกขัดเกลาเบาบางลงคนมีกิเลสน้อย ชีวิตจะมีแต่ความสุข ความร่มเย็น ๑๘.อย่าโดยคำคนพลอด อย่าเชื่อคำพูดหวานหู อย่าเชื่ออะไรง่ายจนเกินไปอย่าเชื่อเพราะว่าเขาพูดเก่ง ฉลาดในทางหว่านล้อมตะต่อมให้คนฟังคล้อยตามจงฟังหูไว้หู ใครพูดอะไร ใครว่าอย่างไรรับไว้ก่อนแต่อย่าเพิ่งเชื่อ ควรพิจารณาไตร่ตรอง พิสูจน์ความจริงกัน ๑๙.เข็นเรือทอดกลางถนน เรือนั้นเขาใช้เป็นพาหนะแล่นอยู่ตามแม่น้ำลำคลองจะเอามาแล่นบนบกไม่ได้ หรือถ้าจะเอามาจอดทางเท้าก็จะเป็นการสร้างความเดือดร้อนให้แก่ผู้อื่น สุภาษิตข้อนี้ เป็นการเตือนไม่ให้ทำตามปกติวิสัยหรือผิดกาลเทศะ ๒๐.เป็นคนอย่าทำใหญ่ อย่าแสดงปมเขื่องอวดใครเขา อย่าอวดเบ่งคุยโต วางมาดเป็นผู้ใหญ่ มีอิทธิพลอยู่เหนือใครต่อใคร เพราะไม่มีใครชอบอาการอวด มิใช่อาการที่น่ารักน่าเอ็นดูลองมองดูอึ่งอ่างเวลาที่มันพองตัว ก็จะรู้ว่ามันน่าเกลียดขนาดไหนเป็นตนไม่ว่าจะมีฐานะอย่างไร ควรรู้จักอ่อนน้อมถ่อมตน แล้วจะกลายเป็นคนน่ารักที่สุด คนลืมตนก็คือคนลืมภาระ หลงกาละขณะทำกรรมเหตุผล ลืมเป็นโทษทุกขาทั่วหน้าชน ไม่ลืมตนผลก็ดีสุขีใจ ๒๑.ข้าคนไพล่อย่าไฟฟุน อย่าแสดงความโกรธเกรี้ยวเฉียวฉุนต่อคนรับใช้ ลูกน้องหรือผู้ใต้บังคับบัญชาจะได้กลมเกลียวเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันอันจะช่วยให้กิจการดำเนินไปอย่างราบรื่นและบังเกิดความเจริญรุ่งเรือง ในที่ที่นี้เจ้านายกับลูกน้องมีความรักใคร่กันดีมีแต่บรรยากาศแห่งการปรองดอง ไม่เพียงแต่จะเป็นประโยชน์ต่อการงานเท่านั้น แม้ชีวิตของบุคคลทั้งสองฝ่าย ก็จะมีแต่ความเจริญงอกงาม มีแต่ความสุขยิ่งๆขึ้นไป ๒๒.คบขุนนางอย่าโหด คบหาสมาคมกับขุนนาง ข้าราชการอย่าไร้น้ำใจและอย่าโง่เขลาอย่าเป็นคนไร้น้ำใจ คือ จงมีน้ำใจไมตรีต่อพวกคนเป็นขุนนาง หรือข้าราชการ จะได้เป็นที่รักของเขาแล้วจะได้ไม่ถูกเขากลั่นแกล้งเบียดเบียนเอา แต่มิได้หมายถึงการประจบสอพลออย่าโง่เขลาคือต้องมีปัญญาต้องรู้จักเขาให้ดีรู้ว่าเขาเป็นคนเช่นไร เป็นข้าราชการประเภทไหน มีอำนาจหน้าที่อย่างไร และเราควรจะปฏิบัติอย่างไร จึงจะเป็นคุณไม่มีโทษมีภัยมาถึงตัว ๒๓.โทษตนผิดรำพึง อย่าคะนึงถึงโทษท่าน ให้มองเห็นโทษของความผิด ความชั่วบาป อกุศลข้อบกพร่อง ความโง่เขลา หรือข้อไม่ดีทั้งปวงของตนเอง แล้วหาทางแก้ไขปรับปรุงตนให้พัฒนาก้าวหน้ายิ่งๆ ขึ้นไป ดูให้ดีว่าตัวเองบกพร่อง หรือด้อยในเรื่องอะไรเขียนมาเป็นข้อๆแล้วแก้ไขไปที่ละข้อๆ วันหนึ่งเราจะเป็นคนที่ได้อย่างใจตนเองอย่าไปมัวโทษคนอื่น อย่าไปเสียเวลาจ้องจับผิดคนอื่นให้วุ่นวายเปล่าๆ ไม่เพียงแต่จะเสียเวลาแล้ว ยังจะเกิดความเครียดและถูกเขาเกลียดชังเข้าอีก ๒๔.หว่านพืชจักเอาผล เลี้ยงคนจักกินแรง จะทำอะไรควรมีประโยชน์เกิดขึ้น จะลงทุนทำการค้าก็ต้องมั่นใจว่า กิจการจะเป็นไปได้ดี ถึงทำแล้วมีแนวโน้มว่าจะเจ๊งก็อย่าไปทำเหมือนอย่างชาวนาชาวสวนหว่านพืช ปลูกพืชลงในดินก็หวังจะมีผลิตผลออกมา ถ้าทำแล้วไม่มีอะไรงอกเงยออกมาเลย ก็จะไม่ทำเหมือนการเลี้ยงคนไว้ ก็เพื่อจะอาศัยขอความช่วยเหลือได้บ้าง ถ้าเลี้ยงคนไว้แล้วพึ่งพาอาศัยไม่ได้เลยจะไว้วานอะไรก็ติดขัดไปหมด ก็ไม่รู้ว่าจะเลี้ยงไว้หาพระแสงของ้าวอะไรเปลืองข้าวสุกเปล่าๆ ๒๕.อย่าขัดแข็งผู้ใหญ่ อย่าไปงัดข้อ ขัดแย้ง หรือแสดงอำนาจอะไรๆ กับผู้หลักผู้ใหญ่ ผู้มีอำนาจมากกว่า ผู้มีอายุมากกว่า หาไม่แล้วจะเป็นภัยแก่ตนที่จริงในเวลาที่เราเกิดข้อขัดแย้งกับผู้ใหญ่ หรือผู้มีอำนาจเหนือกว่า ทางที่ดีเราควรจะคล้อยตามไปก่อนจากนั้นจึงใช้วิธีโน้มน้าวด้วยปิยวาจา และเหตุผลย่อมจะเกิดผลดีอย่างแน่นอน ๒๖.อย่าใฝ่ตนให้เกิน อย่าทำตัวให้เกินฐานะของตน ดำรงชีวิตให้สมกับฐานะดูที่ตัวเอง อย่าไปดูคนอื่น ควรรู้จักตนเองว่ามีฐานะ ปัญญาความสามารถระดับใด แล้วสิ่งที่ใฝ่ฝันอยากจะไขว่คว้านั้น อยู่ในระดับที่เราพอจะต่อสู้เอามาได้หรือไม่ ถ้าได้จึงค่อยต่อสู้ ๒๗.เดินทางอย่าเดินเปลี่ยว อย่าเดินทางไปไหน มาไหนเพียงลำพังคนเดียวเพราะอันตรายมีอยู่รอบด้าน คนก็เป็นอันตรายได้ สัตว์ก็เป็นอันตรายได้ ดิน ฟ้า ลมฝน ก็เป็น อันตรายได้โรคภัยไข้เจ็บเราก็เป็นอันตรายได้แต่ละสิ่งสอนน่าไว้วางใจ ฉะนั้น เมื่อคิดถึงสวัสดิภาพแล้ว จะไปไหนมาไหน ควรมีเพื่อนไปด้วย คนเดียวนะ ท่านว่าหัวหาย สองคน ท่านว่าเป็นเพื่อนตาย แต่สามคน ท่านว่าแสนสบาย ๒๘.น้ำเชี่ยวอย่าขวางเรือ ขณะที่น้ำเชี่ยวนั้น จะมีกำลังแรงมาก ถ้าเอาเรือเข้าไปขวาง เรือก็อาจจะล่มหรือแตกทำลายจมน้ำไปทำให้ตนเองได้รับความเสียหายได้ในขณะที่ใครเขากำลังโกรธเกรี้ยวเฉียวฉุนอย่างรุนแรงเราควรทำความสงบใจนิ่งเฉยเสียไม่โกรธตอบเรื่องราวก็ไม่บานปลายหรือไม่มีอะไรรุนแรงไปกว่านั้นอีก มันจะหยุดแค่นั้นหรือในขณะที่เหตุการณ์รุนแรงยังดำเนินไปอย่างร้อนรน เราก็อดทนไว้ไม่เข้าไปยุ่ง มุ่งทำอะไรให้เหตุการณ์มันรุนแรงขึ้นอีกถ้าทำได้อย่างนี้ เหตุการณ์ร้ายแรงในสังคม ก็จะบรรเทาเบาบางลง ๒๙.ที่ซุ้มเสือจงประหยัด ในที่เสือแอบซ่อนอยู่ จงมีความระมัดระวังให้มาก (จงประหยัด คือ จงระมัดระวัง) เช่นเดียวกับในที่ที่มีคนชั่วร้ายมีโจรปล้นอยู่อาศัยเป็นต้น ก็จงระมัดระวังให้มาก คำว่าระวังก็คือคอยดู เอาใจใส่โดยไม่ประมาทกันไว้ ไม่ให้เกิดภัยอันตราย ๓๐.จงเร่งระมัดฟืนไฟ ใช้ฟืนไฟให้รู้จักระมัดระวัง อย่าให้เกิดภัยอันตรายขึ้นได้ทั้งไฟฟืนและไฟฟ้า ล้วนนำมหาภัยมาได้ทั้งสิ้นไฟให้แสงสว่างใช้ในการหุงต้ม ให้ประโยชน์มากมายมหาศาล แต่ก็ให้โทษมหันต์เช่นกันทรัพย์สินทั้งหลาย เราหามาได้ด้วยความยากลำบากหากประมาทฟืนไฟหรืออาจมอดไหม้จนหมดสิ้นได้ ทำให้สิ้นเนื้อประดาตัวได้เหมือนกัน ๓๑.ตนเป็นไทยอย่าคบทาส เมื่อเราเป็นไทย คือเป็นอิสระ ไม่ได้ตกเป็นทาสของใคร ก็อย่าคบหาคนที่เป็นทาสรับใช้ต่างชาติอย่างเห็นแก่ตัวโดยขาดน้ำใจที่ซื่อสัตย์ต่อชาติบ้านเมืองไทย ๓๒.อย่าประมาทท่านผู้ดี อย่าได้ประมาทหมิ่นคนที่ท่านเป็นผู้ดี ไม่ว่าเขาจะมีอายุน้อย เป็นคนแก่ชรา หรือยากจนลง ก็ใช้ว่าเขาจะหมดพลังแล้ว ใช้ว่าเขาจะไร้ฤทธิ์เดชแล้ว คนระดับผู้ดีย่อมมีโอกาสยืนหยัดขึ้นได้เสมอ ๓๓.มีสินอย่าอวดมั่ง อย่าอวดมั่งมีทรัพย์สินเงินทอง เพราะการอวดร่ำอวดรวย อาจส่งผลร้ายต่อตนเองได้ อาจถูกโจรลักทรัพย์ได้และอาจถูกทำร้ายร่างกายหรือถูกฆ่าได้ นอกจากนั้น จะถูกคนเขายืมเงิน ถ้าไม่ให้ก็อาจจะผิดใจกันได้ ที่สำคัญก็จะถูกสังคมประณามหน้าว่าไม่ใช้คนดีหรือไม่รวยจริง เพราะคนดีเราไม่อวดรวย และคนรวยจริงไม่อวด คนอวดไม่รวยจริง ๓๔.ผู้เฒ่าสั่งจงจำความ ผู้ใหญ่ท่านมีประสบการณ์ชีวิตมากกว่าเราท่านย่อมได้รู้ได้เห็นอะไรที่เป็นประโยชน์ต่อเรา ดังนั้น เมื่อท่านอบรมสั่งสอน ก็จงจดจำไว้ อาจเป็นประโยชน์ต่อเราในอนาคตข้างหน้า ๓๕.ที่ขวากหนามอย่าเสียเกือก ในที่อุปสรรคขวากหนาม คือถนนหนทางไปมายาก ขรุขระ ไม่ราบเรียบ มีหนามตลอดทาง เจอหนทางเช่นนี้อย่าได้ทิ้งรองเท้าเป็นอันขาด อย่าคิดว่ารองเท้าหนักเกินไป แต่ขวากหนามนั้นหนักกว่ารองเท้านับไม่ได้เลยทีเดียว หมายความว่า เมื่อเข้าไปอยู่ในที่ที่มีภัย อย่าได้ขาดเครื่องป้องกัน ควรจะมีไว้ใช้ในยามจำเป็น ๓๖.ทำรั้วเรือกไว้กับตน รั้วที่ป้องกันตนได้ดีที่สุด ก็คือความดี จงหมั่นทำคุณงามความดีไว้ เป็นเครื่องกันตนในทุกสถาน ๓๗.คนรักอย่าวางใจ อย่าวางใจอะไรใครง่ายๆ แม้กระทั้งคนรักใคร่กันไม่ว่าจะเป็นสามีภรรยา พ่อแม่ ลูกหลานหรือมิตรสหายเพราะบุคคลเหล่านี้อาจฺโง่เขลาอาจรู้เท่าไม่ถึงการณ์ก็ได้ จึงอย่าวางใจ คืออย่าไว้ใจ อาจไม่แล้วอาจเดือดร้อนได้ ๓๘.ที่มีภัยพึงหลีก ปลีกตนไปโดยด่วน ที่ใดมีอันตรายอย่าไปอยู่ที่นั้น หาไม่แล้วจะไม่ปลอดภัยควรหนีไปให้พ้น อย่าไปทนอยู่ หากจำเป็นต้องอยู่ ควรหาทางป้องกันไว้แต่เนิ่นๆ ๓๙.ได้ส่วนอย่ามักมาก ได้รับส่วนแบ่งอะไรมาอย่าละโมบคิดอยากจะได้เพิ่มขึ้น จงพอใจในส่วนของตนเท่านั้น แล้วชีวิตจะมีความสุข ดังคำที่ว่าจงพอใจในสิ่งที่ตนมีอยู่ รู้ประมาณคือรู้กาลที่พอดี เช่นทรัพย์มีแต่น้อยก็ค่อยใช้ ถ้ามีน้อยใช้มากจะยากใจ ทำอะไรรู้ประมาณงานก็ดี ๔๐.อย่ามีปากว่าคน คนเรามีปากเขาเอาไว้กิน ไว้พูดไว้ทำประโยชน์ มิใช่เอาไว้ว่าขอดคน เที่ยวพูดนินทาว่าร้ายคนอื่นให้เขาได้รับความเดือดร้อน มันไม่มีประโยชน์อะไรเลย เป็นมนุษย์สุดดีที่คำพูด จะเน่าบูดพูดไม่ดีไม่มีจริง ถ้ารักษาคำพูดสุดประวิง เกียรติจะยิ่งยืนนานทุกกาลแล ๔๑.รักตนกว่ารักทรัพย์ ให้รักตัวเองรักเกียรติ รักชื่อเสียงของตน ยิ่งกว่าทรัพย์สินเงินทองข้าวของนอกกาย อย่าเห็นทรัพย์ดีกว่าคุณค่าของตนและของคนทุกคน พึ่งคนอื่นชื่นใจเป็นบางครั้ง ไม่เหมือนดั่งพึ่งตนผลฉวี พึ่งเขาได้ก็เพราะเราทำความดี ตนเป็นศรีของตนผลจึงตาม ๔๒.อย่าได้รับของเข็ญ อย่าได้รับของร้อนเช่นของโจร มาไว้กับตนหาไม่แล้วจะมีความเดือดร้อนตามมา ๔๓.เห็นงามตาอย่าปอง สิ่งที่มองเห็นว่าสวยว่างาม อย่าเพิ่งหมายปองเพราะของสวยของงามมักมาพร้อมกับภัย ๔๔.ของฝากท่านอย่ารับ ให้รู้จักระมัดระวังในการรับของฝาก ควรรู้ว่าของที่รับฝากนั้นเป็นอะไร เป็นของดีหรือไม่ดี เป็นภัยแก่ตัวในการภายหลังหรือไม่ ไม่ควรรับของฝากที่ผิดศีลธรรมหรือผิดกฎหมาย ๔๕.ที่ทับจงมีไฟ ที่อยู่อาศัยควรมีไฟใช้ในยามค่ำคืน เพราะภัยอันตรายอาจมีมากจากคนหรือสัตว์ร้ายในเวลาค่ำคืนได้ ๔๖.ที่ไปจงมีเพื่อน ทางแถวเถื่อนไคลคลา จะไปไหนมาไหน ควรมีเพื่อนอย่างน้อย ๑ คน ร่วมทางไปเป็นเพื่อนด้วย ยามมีอันตรายจะได้ช่วยเหลือกัน ๔๗.ครูบาสอนอย่าโกรธ อย่าโกรธผู้อบรมสั่งสอนตน เพราะครูผู้สอนย่อมมีความมุ่งหมายที่ดีต่อศีษย์ ปรารถนาให้ศิษย์หรือผู้ที่ตนสอนได้ดิบได้ดีมีวิชาความรู้ มีสิ่งดีๆ ติดตัวไป ดำเนินชีวิตของตนข้างหน้าควรอดทน พยามยามรับคำสั่งสอนไปด้วนความยินดีมากกว่า ๔๘.โทษตนผิดพึงรู้ สอนให้พิจารณาตนเอง สอนให้มองตนเองเท่าความผิดของตนเองเท่านั้น เมื่อพบแล้วให้หาหนทางแก้ไขเสียแต่บัดนี้ อย่ามัวไปมองดูหรือเที่ยวหาความผิดของคนอื่นอยู่เลยเสียเวลาเปล่าๆ พิจารณาตนเองให้เกรงบาป ละกรรมบาปได้บ้างหรือยังขม คุณความดีคงทนหรือวนจม ที่สั่งสมเอาไว้ให้พิจารณ์ ๔๙.สู้เสียสินอย่าเสียศักดิ์ ศักดิ์ศรีของความเป็นคนเกียรติยศ ชื่อเสียงของเราล้วนมีความสำคัญกว่าทรัพย์สินเงินทองทั้งนั้น ทรัพย์สินเงินทองหมดแล้วหาใหม่ได้ แต่ความเป็นคน ชื่อเสียง คุณงามความดีที่เคยสั่งสมมา ถ้าเสียแล้ว มันเสียหมดเลย จะไปหาที่ไหนมาทดแทนได้ ๕๐.ภักดีอย่าด่วนเคียด เมื่อซื่อสัตย์ต่อเจ้านายแล้ว เวลามีเรื่องไม่พอใจอะไรกันขึ้นมา ก็อย่าโกรธเคืองเจ้านาย อย่าแสดงอาการไม่พอใจออกมาให้เห็น จงอดทนอดกลั้นไว้แล้วแสดงออกซึ่งความจงรักภักดีต่อไป และวจะเกิดผลดีต่อชีวิต ๕๑.อย่าเบียดเสียดแก่มิตร มิตร คือผู้มีน้ำใจดี คือผู้ช่วยเหลือเกื้อกูล ร่วมทุกข์ร่วมสุขที่แท้จริง จึงควรถนอมน้ำใจกันไว้ให้จงดี ท่านสอนว่าอย่าได้สร้างความเดือดร้อนด้วยประการใดๆ แก่เพื่อนฝูงมิตรสหายเป็นอันขาด ๕๒.ที่ผิดช่วยเตือนตอบ เมื่อมิตรที่รักของเราทำผิดเราต้องช่วยแนะนำตักเตือนช่วยรักษามิตรไว้ไม่ให้ตกไปที่ชั้ว ๕๓.ที่ชอบช่วยยกยอ คนที่สนิทสนมกับเรา เราต้องพูดดีกับเขา เมื่อมีโอกาสควรยกย่องให้ปรากฏเด่นในหมู่คน ๕๔.อย่าขอของรักมิตร ของของใครใครก็รัก เราจึงไม่ควรขอของรักจากมิตร ๕๕.ชิดชอบมักจางจาก คนที่สนิทกันมาก มักจะเบื่อหน่ายกันเร็ว อาจจะเป็นเพราะว่าสนิทสนมกันดี จึงไม่คิดเกรงอกเกรงใจกัน ปฏิบัติต่อกันอย่างมักง่าย ไร้ไมตรี ในที่สุดก็จะทนกันไม่ได้ ต้องแยกห่างกันในที่สุด ๕๖.พบศัตรูปากปราศรัย พบคนไม่ถูกกัน เป็นศัตรูกัน ควรจะทำใจดีเอาไว้และควรกล่าวทักทายออกไปแสดงถึงความเป็นมิตรไม่เป็นพิษเป็นภัยของเรา ศัตรูจะได้มีความรู้สึกที่ดีต่อเรา ถ้าตอนแรกเขาคิดจะทำร้าย เมื่อเราต้องร้องทัก เขาอาจไม่ทำร้ายเราหรือเขาไม่ได้คิดจะทำร้ายเรา เพียงแต่ไม่ชอบหน้าเราสักเท่าไรนักเมื่อเราร้องทัก เขาอาจมีความรู้สึกที่ดีต่อเราบ้าง วันหนึ่งเขาอาจค่อยๆ พัฒนาขึ้นมาเป็นคนรู้จักและเป็นมิตรอีกครั้งหนึ่งก็เป็นได้ ๔๗.ความในอย่าไขเขา ความลับของตนไม่ควรเอาไปบอกใคร เก็บเอาไว้กับตนเป็นดีที่สุด ถ้าบอกแล้วมันไม่เป็นความลับ และจะเป็นความไม่ลับอีกต่อไป ๕๘.อย่ามัวเมาเนืองนิตย์ อย่าเป็นคนตั้งอยู่ในความไม่ประมาทตลอดเวลา ดำเนินชีวิตด้วยสติตลอดเวลา อย่าได้หลงใหลในสิ่งไร้สาระทั้งหลายเป็นอันขาด อันสัตว์โลกจะโชคดีหรือมีชั่ว กรรมของตัวการกระทำหนุนนำให้ มีลาภยศสรรเสริญเจริญใจ หรือเสื่อมไซร้แล้วแต่กรรมที่ทำเอง ๕๙.คิดตรองตรึงทุกเมื่อ จะทำพูดอะไรออกไปให้คิดไตร่ตรองและทบทวนให้ดีเสียก่อนจึงจะพูดจะทำ มีปัญญาพาตนให้พ้นผิด รู้จักคิดเหตุผลพ้นกังขา ทำอะไรเหมาะเจาะเพราะปัญญา ช่วยรักษาปกครองเจ้าของเอย ๖๐.พึงผันเผื่อต่อญาติ ญาติพี่น้องบุคคลที่มีความสนิทสนมอย่างใกล้ชิดกับเราเป็นที่สุด จึงมีหลายครั้งที่ต้องพึ่งพาอาศัยกันไม่มากก็น้อยไม่เขาก็เราท่านจึงสอนให้รู้จักเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ญาติพี่น้อง ๖๑.รู้ที่ขลาดที่หาญ ควรรู้ว่าเมื่อไรเราควรแสดงความกล้าหาญออกมาและเมื่อไรเราควรแสดงความขลาด ไม่ใช้ขลาดไปเสียเรื่อยหรือกล้าอยู่ตลอดเวลา คนเราควรหาโอกาสให้เหมาะสมที่จะแสดงความกล้าหาญกับความกลัว เวลาที่เราควรแสดงความกล้าหาญก็คือเวลาที่เราเป็นฝ่ายถูกต้อง หรือเวลาที่ควรแสดงสิ่งที่ถูกต้องและเราควรแสดงความกลัวเมื่อเราเป็นฝ่ายผิดและไม่กล้าที่จะแสดงสิ่งผิดๆออกมานั้นแหละ ๖๒.คนพาลอย่าพาลผิด คนเขาพาลก็อย่าพาลผิดไปกับเขา เมื่อรู้ว่าเขาไม่ดีเราก็ไม่จำเป็นต้องเป็นคนไม่ดีไปกับเขาด้วย ญาติ มิตร คนรักของเรา จะผูกพันแนบแน่นขนาดไหน แต่ถ้าเขาคิดพูด ทำไม่ดี เราไม่จำเป็นต้องคล้อยตามไปกับเขาด้วย และถ้าสามารถเราควรทำให้เขาคิด พูดทำในสิ่งทางดีด้วยจึงจะใช้ได้ คบคนชั่วพาตัวให้มัวหมอง ขาดยาณตรองตามสติดำริตรึก จะพาตัวชั่วแลลงเหวลึก ไม่ควรฝึกสนิทสนมนิยมแล ๖๓.อย่าผูกมิตรไมตรี เมื่อพาทีจึงตอบ เมื่อความจำเป็นพาไปให้ยุ่งเกี่ยวกับคนพาล ก็ให้เกี่ยวข้องกันเฉพาะธุระแต่จิตใจไม่ต้องมีไมตรีไปด้วย เมื่อคนพาลชวนคุยเราก็คุยกับเขา พูดเมื่อจำเป็นต้องพูด ไม่พูดเพราะอยากพูดด้วย ๖๔.จงนบนอนผู้ใหญ่ เป็นผู้น้อยให้รู้จักอ่อนน้อมต่อผู้ใหญ่ ผู้ใหญ่จะได้ให้ความเมตตาปรานี รวงข้าวคราวสุกน้อม รวงลง รวงลีบชูรวงตรง สู่ฟ้า เฉกเช่นปราชญ์ฉลาดยง ย่อมถ่อม ตนแฮ คนโง่ย่อมโอ่อ้า อวดอ้างฤทธี ๖๕.ช้างไล่แล่นเลี้ยวหลบ เมื่อช้างวิ่งไล่ ควรจะหลบหนีไปเสีย ถ้าถูกผู้ใหญ่หรือผู้มีอำนาจจะทำร้ายจะเล่นงานเรา ต้องพยายามหลีกหนีไปให้พ้น อย่าให้ถูกจับได้ เพราะถูกจับได้ อาจไม่ได้รับความเป็นธรรม ๖๖.สุวานขบอย่าขบตาม หมากัดอย่ากัดตอบ ถ้าคนต่ำช้าจะมาชวนทะเลาะ เราอย่าทะเลาะด้วย เขาเลวอยู่แล้ว เราอย่าลดตัวลงไปเลวด้วยเลย ๖๗.อย่ากอปรจิตริษยา อย่าไปคิดริษยาใคร เพราะมันไม่มีประโยชน์มีแต่โทษอย่างเดียว ความริษยาเปรียบเสมือนไฟไหม้ตัวเองก่อนจึงลุลามไปไหม้คนอื่น สภาพจิตคิดแยกแตกสาขา หากไม่รู้รักษาไร้ค่าผล รักษาดีหนีชั่วไม่กลั้วปน ปัญญาชนพึงรักษาค่าจึงควร ๖๘.เจรจาตามคดี พูดอะไรให้พูดตามความเป็นจริงดีที่สุด ไม่มีการพูดอะไร จะดีเท่าการพูดตามความเป็นจริง ความจริงเป็นอย่างไร พูดอย่างนั้น ๖๙.อย่าปลุกผีกลางคลอง อย่าเข้าเจ้าเข้าทรงในระหว่างที่เรือแล่นอยู่บนคลองเพราะเรืออาจล่มได้ เป็นอันตราย เป็นการสอนที่ไม่ให้ทำอะไรในที่ที่ไม่สมควร ๗๐.อย่าปองเรียนอาถรรพ์ พลันฉิบหายวายม้วย อย่าไปริอ่านเล่าเรียนวิชาทางไสยศาสตร์ เพราะอาจเข้าตัว ทำให้ได้รับผลร้าย ๗๑.อย่ายลเยี่ยงถ้วยแตกมิติด จงยลเยี่ยงสัมฤทธิ์แตกมิเสีย อย่าเป็นอย่างถ้วย แตกแล้วเชื่อมไม่ติดจงดูตัวอย่างของสำริด แตกแล้วก็สามารถหล่อหลอมให้เป็นเนื้อเดียวกันได้ท่านสอนให้มีความรัก ความสามัคคีกับญาติมิตรทั้งหลายอย่างเหนียวแน่น หนักแน่น และแน่นอน หากจะต้องมีการผิดใจกันบ้าง ก็อย่าให้เป็นถ้วยที่แตกร้าวแล้วเชื่อมกันไม่สนิท แต่ให้เอาอย่างสำริด แตกร้าวแล้วหล่อหลอมให้เป็นหนึ่งเดียวอย่างเดิมได้ ๗๒.ลูกเมียอย่าวางใจ อย่าได้วางใจคนอื่นง่ายๆ แม้ว่าเขาเป็นลูกเมียของเรา ซึ่งมีแต่ความปรารถนาดีต่อเราเพราะเขาอาจรู้เท่าไม่ถึงการณ์ ไม่รู้อะไรเป็นอะไรอาจทำการไปในทางให้เกิดความเสียหายได้ ๗๓.ภายในอย่านำออก ภายนอกอย่านำเข้า เรื่องลับ เรื่องร้อน เรื่องไม่ดีไม่งามที่เกิดขึ้นภายในบ้านของเราไม่ควรเอาไปพูดคุยให้คนข้างนอกเขารู้กัน ควรจะปกปิดไว้เสียดีกว่า และเรื่องนอกบ้านก็ไม่ควรนำมาในบ้านเหมือนกัน บ้านจะได้ร่มเย็น ผู้คนในบ้านจะได้เป็นสุข หาไม่แล้วอาจนำทุกข์ร้อนโดยไม่จำเป็นให้เกิดในบ้านของเราได้ ๗๔.อาสาเจ้าจนตัวตาย เป็นลูกน้องต้องอุทิศชีวิตทำงานให้เจ้านายประสบความสำเร็จ ๗๕.อาสานายจงพอแรง เป็นลูกน้องต้องทำงานให้เจ้านายอย่างเต็มที่เต็มความสามารถของตน ไม่ใช้ทำอย่างขอไปที ๗๖.ของแพงอย่ามักกิน อาหารราคาแพงไม่ควรซื่อมากิน สิ่งของแพงไม่ควรซื่อมาใช้ การกินการใช้ของแพงๆ จะทำให้เดือดร้อนภายหลัง การรู้จักกินรู้จักใช้ กินใช้ตามฐานะของตนเป็นอยู่แต่พอดี ชีวิตจะไม่มีปัญหา แต่จะมีความสุขความเจริญตลอดไป ๗๗.อย่ายินคำคนโลภ อย่าไปสนใจคำพูดของคนละโมบโลภมาก เขาพูดอะไรก็เพื่อประโยชน์ของเขาเป็นสำคัญ ๗๘.โอบอ้อมเอาใจคน ให้มีเมตตากรุณาต่อคนทั้งหลาย ไม่เฉพาะแต่พี่น้องเท่านั้น ๗๙.อย่ายลเหตุแต่ใกล้ อย่ามองแต่เรื่องที่อยู่ใกล้ตัวให้รู้จักมองอะไรไกลๆออกไป ให้เป็นคนมีวิสัยทัศน์ คิดกว้างมองไกลและใฝ่สูง จะทำการงานใดใคร่ครวญก่อน รู้จักผ่อนจำเพาะให้เหมาะเหม็ง ย่อมมีผลสมการกับงานเอง ถ้ารีบเร่งไม่ใคร่ครวญชวนให้พัง ๘๐.ท่านไท้อย่าหมายโทษ อย่าเที่ยวจับผิดคนเป็นใหญ่ คนมีอำนาจ ๘๑.คนโหดให้เอ็นดู คนโง่ (คนโหด คือ คนโง่) เขลาเบาปัญญาไม่รู้อะไรควรไม่ควร เหมาะไม่เหมาะ ย่อมทำเรื่องไม่ถูกต้องขึ้นได้ เราอย่าไปถือสาหาความ ควรให้อภัยและสั่งสอนให้รู้ความ ๘๒.ยอครูต่อหน้า ยอข้าเมื่อแล้วกิจ ยอมิตรเมื่อลับหลัง การจะพูดสรรเสริญยกยอใคร ท่านให้ดูคน ถ้าคนเป็นครูบาอาจารย์ เป็นคนคิดอ่านอยู่ในระดับหัวหน้าพูดยอต่อหน้าท่านได้เลย เพราะท่านมีวุฒิภาวะพอที่จะไม่แสดงอาการเหลิงหรือดีใจจนออกหน้าออกตา แต่คนใช้ลูกน้อง ให้ยอเมื่อทำกิจการงานเสร็จแล้วเสียก่อน เพราะคนเหล่านี้อาจเก็บความรู้สึกไม่อยู่ ด้วยไม่มีความหนักแน่นได้รับคำชมแล้ว อาจหยุดหรือไม่ทำงานต่อไปก็ได้ ทำให้เสียงานเสียการ แต่สำหรับมิตรสหายกันนั้น ท่านให้ยอต่อเมื่อลับหลัง เพราะถ้ายอต่อหน้า มิตรอาจคิดว่าเราไม่จริงใจ ต่อหน้าก็ทำยอไปอย่างนั้นแหละ ลับหลังซิไม่รู้ว่าจะอย่างไรบ้าง ท่านจึงสอนว่าให้ชมมิตรลับหลัง เพราะถือว่ามีความจริงใจมากกว่า มิตรได้ฟังแล้วจะชอบใจมาก ๘๓.ลูกเมียยังอย่าสรรเสริญ เยียสะเทินจะอดสู ลูกเมียเป็นคนใกล้ชิดสนิทที่สุด เมื่อยังมีชีวิตอยู่ อย่าไปยกย่อง ท่านว่ามันน่าละอาย คือยกย่องคนใกล้ชิด ท่านว่ามันน่าละอาย เหมือนอย่างที่ท่านสอนไม่ให้คนเรายกย่องตนเองนั้นแหละ ๘๔.อย่าชังครูชังมิตร อย่าเกลียดครู เกลียดอาจารย์ ผู้เป็นกัลยาณมิตร อย่าเกลียดมิตรสหายที่มีความหวังดีต่อเรา บุคคล ๒ ประเภทนี้มีบุญคุณต่อเรามาก เราควรรู้สึกสำนึกคุณและตอบแทนคุณเขาให้มาก จึงจะถูกต้องในรัฐธรรมนูญได้แสดงถึงคุณธรรมของครู อาจารย์ไว้มิใช่น้อยเลย ผู้ทำหน้าที่สั่งสอนให้การศึกษาแก่ผู้อื่น โดยเฉพาะครูอาจารย์พึงประกอบด้วยคุณสมบัติ และประพฤติตามหลักปฏิบัติ ดังนี้ ก. เป็นกัลยาณมิตร คือ ประกอบด้วยองค์คุณของกัลยาณมิตร หรือ กัลยาณมิตรธรรม ๗ ประการดังนี้ ๑. ปิโย น่ารัก คือ มีเมตตากรุณา ใส่ใจคนและประโยชน์สุขของเขา เข้าถึงจิตใจ สร้างความรู้สึกสนิทสนมเป็นกันเอง ชวนใจผู้เรียนให้อยากเข้าไปปรึกษาไต่ถาม ๒. คะรุ น่าเคารพ คือ เป็นผู้หนักแน่น ถือหลักการเป็นสำคัญ และมีความประพฤติสมควรแก่ฐานะทำเกิดความรู้สึกอบอุ่นใจ เป็นที่พึ่งได้และปลอดภัย ๓. ภาวะนีโย น่าเจริญใจ คือ มีความรู้จริง ทรงภูมิปัญญาจริง และเป็นผู้ฝึกฝนปรับปรุงตนอยู่เสมอเป็นที่น่ายกย่องควรเอาอย่าง ทำให้ศิษย์เอ่ยอ้างและรำลึกถึงความซาบซึ้ง มั่นใจและภาคภูมิใจ ๔. วัตตา รู้จักพูดให้ได้ผล คือ รู้จักชี้แจ้งให้เข้าใจรู้ว่าเมื่อไรควรพูดอะไร อย่างไร คอยให้คำแนะนำว่ากล่าวตักเตือน เป็นที่ปรึกษาที่ดี ๕. วะจะนักขะโม อดทนต่อถ้อยคำ คือ พร้อมที่จะรับฟังคำปรึกษาซักถามแม้จุกจิก ตลอดจนคำล่วงเกินและคำวิพากษ์วิจารณ์ต่างๆ อดทนฟังได้ไม่เบื่อหน่าย ไม่เสียอารมณ์ ๖. คัมภีรัญจะ กะถัง กัตตา แถลงเรื่องล้ำลึกได้ คือ กล่าวชี้แจงเรื่องต่างๆ ที่ยุ่งยากลึกซึ้งให้เข้าใจได้และสอนศิษย์ให้ได้เรียนรู้เรื่องราวที่ลึกซึ้งยิ่งขึ้นไป ๗. โน จัฏฐาเน นิโยชเย ไม่ชักนำในอฐาน คือ ไม่ชักจูงไปในทางที่เสื่อมเสีย หรือเรื่องเหลวไหลไม่สมควร ข. ตั้งใจประสิทธิ์ความรู้ โดยตั้งตนอยู่ในธรรมของผู้แสดงธรรม ที่เรียกว่า ธรรมเทศกธรรม ๕ ประการ คือ ๑. อนุบุพพิกถา สอนให้มีขั้นตอนถูกระดับ คือ แสดงหลักธรรม หรือเนื้อหา ตามลำดับความง่ายยาก กลุ่มลึก มีเหตุผลสัมพันธ์ต่อเนื่องกันไปโดยลำดับ ๒. ปริยายทัสสาวี จับจุดสำคัญมาขยายให้เข้าใจเหตุผล คือ ชี้แจ้ง ยกเหตุผลมาแสดงให้เข้าใจชัดในแต่ละแง่แต่ละประเด็น อธิบายยักเยื้องไปต่างๆให้มองเห็นกระจ่างตามแนวเหตุผล ๓. อนุทยตา ตั้งจิตเมตตาสอนด้วยความปรารภนาดี คือ สอนเขาด้วยจิตเมตตา มุ่งจะให้เป็นประโยชน์แก่ผู้รับผู้สอน ๔. อนามิสันดร ไม่มีจิตเพ่งเล็งมองเห็นแก่อามิส คือ สอนเขามิใช้มุ่งที่ตนจะได้ลาภสินจ้าง หรือผลประโยชน์ตอบแทน ๕. อรุปหัจจ์ วางจิตตรงไม่กระทบตนเองและผู้อื่น คือ สอนตามหลักตามเนื้อหา มุ่งแสดงอรรถ แสดงธรรม ไม่ยกตน ไม่เสียดสีข่มขี่ผู้อื่น ค. มีลีลาครูครบทั้งสี่ ครูที่สามารถมีลีลาของนักสอนดังนี้ ๑. สันทัสสนา ชี้ให้ชัด จะสอนอะไร ก็ชี้แจงแสดงเหตุผล แยกแยะอธิบายให้ผู้ฟังเข้าใจแจ่มแจ้งดังจูงมือไปดูให้เห็นกับตา ๒. สมาทปนา ชวนให้ปฏิบัติ คือ สิ่งใดควรทำ ก็บรรยายให้มองเห็นความสำคัญ และซาบซึ้งในคุณค่า เห็นสมจริง จนผู้ฟังยอมรับ อยากลงมือทำ หรือนำไปปฏิบัติ ๓. สมุตเตชนา เร้าให้กล้า คือ ปลุกใจให้คึกคักเกิดความกระตือรือร้น มีกำลังใจแข็งขัน มั่นใจที่จะทำให้สำเร็จไม่กลัวเหน็ดเหนื่อยหรือยากลำบาก ๔. สัมปหังสนา ปลุกให้ร่าเริง คือทำบรรยากาศ ให้สนุกสดชื่นแจ่มใสเบิกบานใจให้ผู้ฟังแช่มชื่นมีความสมหวัง มองเห็นผลดีและทางสำเร็จ ง. มีหลักตรวจสอบสาม เมื่อพูดอย่างรวบรัดที่สุดครูอาจตรวจสอบตนเองด้วยลักษณะการสอนของบรมครู ๓ ประการ คือ ๑. สอนด้วยความจริง รู้จริง ทำได้จริง จึงสอนเขา ๒. สอนอย่างมีเหตุผล ให้เขาพิจารณาเข่าใจแจ้งด้วยปัญญาของเขาเอง ๓. สอนให้ได้ผลจริง สำเร็จความมุ่งหมายของเรื่องที่สอบนั้นๆ เช่น ให้เข้าใจได้จริง เห็นความจริง ทำได้จริง นำไปปฏิบัติได้ผลจริงเป็นต้น จ. ทำหน้าที่ครูต่อศิษย์ คือ ปฏิบัติต่อศิษย์ โดยอนุเคราะห์ตามหลักธรรมเสมือนเป็นทิศเบื้องขวา ดังนี้ ๑. แนะนำอบรมให้เป็นคนดี ๒. สอนให้เข้าใจแจ่มแจ้ง ๓. สอนศีลปวิทยาให้สิ้นเชิง ๔. ส่งเสริมยกย่องความดีความสามารถให้ปรากฏ ๕. สร้างเครื่องคุ้มภัยในสารทิศ คือ สอนฝึกศิษย์ให้ใช้วิชาเลี้ยงชีพได้จริง และรู้จักดำรงตนด้วยดี ที่จะเป็นประกันให้ดำเนินชิวิดดีงามโดยสวัสดีมีความสุขความเจริญ เมื่อคุณธรรมของครู อาจารย์มีมากมายถึงขนาดนี้แล้วเราซึ่งเรียนหนังสือมาจาครู ได้ความรู้มาเพราะครูจะเกลียดจะโกรธครูได้ลงคอ เชียว หรือควรที่เราจะตอบแทนคุณดังต่อไปนี้ ๑. ลุกต้อนรับ แสดงความเคารพ ๒. เข้าไปหา เพื่อบำรุง รับใช้ ปรึกษา ซักถาม รับคำแนะนำ เป็นต้น ๓. ฟังด้วยดี ฟังเป็น รู้จักฟังให้เกิดปัญญา ๔. ปรนนิบัติ ช่วยบริการ ๕. เรียนศีลปวิทยาโดยเคารพ เอาจริงเอาจัง ถือเป็นกิจสำคัญ ส่วนมิตรนั้นเล่า ก็มีความสำคัญต่อเราเหลือเกิน เราควรมีน้ำใจไมตรีต่อมิตรเช่นกันแต่มิตรที่ว่ามีความสำคัญต่อเรา หมายถึงมิตรแท้ เท่านั้น ไม่ร่วมถึงมิตรเทียม มิตรแท้หรือมิตรจริงใจมี ๔ ประเภท ดังนี้ ๑. มิตรอุปการะ (อุปกาก์) มีลักษณะ ๔ ๑. เพื่อนประมาท ช่วยรักษาเพื่อน ๒. เพื่อนประมาท ช่วยรักษาทรัพย์สินของเพื่อน ๓. เมื่อมีภัยเป็นที่พึ่งพำนักได้ ๔. มีกิจจำเป็น ช่วยออกทรัพย์ให้เกินกว่าที่ออกปาก ๒. มิตรร่วมทุกข์ร่วมสุข (สมานสุขทุกข์) มีลักษณะ ๔ ๑. บอกความลับแก่เพื่อน ๒. รักษาความลับของเพื่อน ๓. มีภัยอันตรายไม่ละทิ้ง ๔. แม้ชีวิตก็สละให้ได้ ๓. มิตรแนะนำประโยชน์ (อัตถักขายี) มีลักษณะ ๔ จะทำชั่วเสียหาย คอยห้ามปรามไว้ ๑. แนะนำสนับสนุนให้ตั้งอยู่ในความดี ๒. ให้ได้ฟังได้รู้สิ่งที่ไม่เคยได้รู้ได้ฟัง ๓. บอกทางสุขทางสวรรค์ให้ มิตรมีน้ำใจ (อนุกัมปี) มีลักษณะ ๔ ๑. เพื่อนมีทุกข์ พลอยไม่สบายใจ (ทุกข์ ทุกข์ด้วย) ๒. เพื่อนมีสุข พลอยแช่มชื่นยินดี (สุข สุขด้วย) ๓. เขาติเตือนเพื่อน ช่วยยับยั้งแก้ไข ๔. เขาสรรเสริญเพื่อน ช่วยพูดสรรเสริญสนับสนุน เมื่อมิตรดีต่อเรามีคุณถึงขนาดนี้ เราควรปฏิบัติต่อมิตรตามหลักพิศธรรม ดังต่อไปนี้มิตรต่อมิตร พึงสงเคราะห์อนุเคราะห์กัน ตาม หลักปฏิบัติฐานะที่เป็นเสมือนทิศเบื้องซ้าย ดังนี้ ๘๕.ผิดอย่าเอาเอาแต่ชอบ อย่าทำสิ่งผิด สิ่งที่เป็นความชั่ว ความไม่ดีความ ความไม่ถูกต้อง และให้ทำในสิ่งชอบ สิ่งที่เป็นความดี ความถูกต้อง ๘๖.นอบตนต่อผู้เฒ่า ให้อ่อนน้อมถ่อมตนต่อผู้หลักผู้ใหญ่ ๘๗.เข้าออกอย่าวางใจระหวังระไวหน้าหลัง เยียวผู้ชังจะคอยโทษ จะไปไหนมาไหน ให้รู้จักระมัดระวังตัว อย่าประมาทพลาดเผลอ เพราะคนไม่ชอบเรามีอยู่ เขาอาจจะจ้องทำร้ายเราอยู่ที่ไหนก็ได้จึงต้องระวังเอาไว้ ๘๘.อย่ากริ้วโกรธเนืองนิตย์ อย่าเป็นคนโมโหฉุดเฉียวอยู่ตลอดเวลา เพราะไม่น่ารักไม่น่าดู ความฉุนเฉียวนั่นนะหรือคือความโกรธ ย่อมเกิดโทษก่อพินาศขาดเหตุผล มีแต่ทุกข์วอดวายฉิบหายตน ดวงกมลเศร้าหมองปองอบาย ๘๙.ผิว์ผิดปลิดไป่ร้าง ถ้าทำบาป ความชั่ว ความผิด บาป ความชั่วความผิดก็จะติดตามไป ไม่หายไปไหน และจะสนองผลร้ายให้ไม่วันใดก็วันหนึ่ง ทุจริตสามได้นามว่าความชั่ว ถ้าใครมัวหลงทำช้ำทุกหน จะยืนเดินนั่งนอนร้อนกมล ต่างแต่ผลเร็วหรือช้ามาแน่นอน ๙๐.ข้างตนไว้อาวุธ เครื่องสรรพยุทธอย่าวางจิต ภัยอันตรายมีได้ทุกเมื่อ ควรรู้จักตระเตรียมตัวป้องกันเอาไว้ก่อน อย่าสำคัญชีวิตว่าจะไม่มีอันตราย ๙๑.คิดถึงทุกข์ในสงสาร ควรจะคิดถึงความทุกข์ที่มีอยู่ในสงสารวัฏ ในชีวิตที่เวียนว่ายตายเกิดนี้บ้าง อย่าเอาแต่ลุ่มหลงในโลกในชีวิต ชีวิตจะได้ไม่มัวเมาวุ่นว่ายจนเกินไป อันรสอื่นหมื่นแสนแดนมนุษย์ ชั้นที่สุดรสทิพย์สุธาหาร อร่อยรสชั่วครู่อยู่ไม่นาน ตลอดกาลแต่รสธรรมประจำใจ ๙๒.อย่าทำการที่ผิด อย่าทำอะไรผิดๆ ชั่วๆ ทำแต่สิ่งที่ดีที่ถูกต้องเท่านั้น ชีวิตจะได้ไม่ต้องมีปัญหาและความทุกข์ ๙๓.คิดขวนขวายที่ชอบ หมั่นพากเพียรพยายามในสิ่งที่ดีงาม ให้มีคุณ และประโยชน์ แม้ผู้ใดใครทั้งปวงจะล่วงทุกข์ จะพบสุขแสนประเสริฐอันเลิศล้ำ เพราะความเพียรดอกหนาพาพ้นกรรม จึงพบธรรมสัมมาค่าที่เพียร ๙๔.โต้ตอบอย่าเสียคำ เวลาโต้คารมกัน อย่ากล่าวคำไม่ดีออกไป ควรกล่าวแต่คำดี คำคมคาย ๙๕.คนขำอย่าร่วมรัก คนมีพฤติกรรมลึกลับซ่อนเร้น มากเล่ห์เพทุบายเข้าใจยาก เป็นคนไม่น่าไว้วางใจ ไม่ควรจะไปแสดงความรักใคร่เอ็นดู เพราะหากถลำลึกเกินไปอาจเสียทีเขาได้ ๙๖.พรรคพวกพึงทำนุก ปลุกเอาแรงทั่วตน คนที่เป็นพวกของเรา เราควรเลี้ยงดูเขาให้มีความสุขเพราะเขาสามารถช่วยเหลือเราได้ทุกเมื่อ ถ้าหมู่ใดมีความพรักพร้อมเพรียงกัน ในหมู่นั้นย่อมเจริญเพลิดเพลินผล ให้เกิดสุขสมหมายคลายกังวล เพราะทุกคนสามัคคีดีต่อกัน ๙๗.ยลเยี่ยงไก่นกกระทาพาลูกหลานมากิน ให้ดูเยี่ยงอย่างไก่หรือนกกระทาที่เป็นสัตว์มีเมตตาหาอาหารมาได้ก็ทำการเผื่อแผ่แก่ลูกๆ คนเราควรเอาอย่างสัตว์ทั้งสองอย่างนี้ เมื่อได้ลาภ มีของกินของใช้ ควรเรียกลูกหลานพี่น้อง มิตรสหายมาร่วมกินร่วมใช้ให้มีความสุข ๙๘.ระบือระบิลอย่าฟังคำ อย่าเป็นคนตื่นข่าว ฟังให้ดีเสียก่อน ๙๙.การทำอย่าด่วนได้ การจะทำอะไร ขอให้ทำอย่างหนักแน่น อย่ารีบร้อนลวกๆ มิฉะนั้น จะไม่เกิดผลดี คนผู้ใดใครมีสติมั่น ก็เหมือนกั้นความชั่วตัวไถล จะประกอบกิจการงานอันใด ก็ย่อมได้ความเจริญเพลินทุกกาล ๑๐๐.อย่าใช้คนบังบด อย่าใช้คนที่ทำอะไรๆ ปิดๆ บังๆ คนที่มีเงื่อนงำชอบทำอะไรซ่อนเร้นอีกอย่างหนึ่ง เมื่อใช้ให้เขาทำสิ่งใดแล้วก็อย่าปิดบังความดี ผลงานของเขาช่วยให้เขาได้รู้สึกภูมิใจเสียบ้าง ๑๐๑.ทดแทนคุณท่านเมื่อยาก คนที่เคยมีบุญคุณต่อเรา เคยช่วยเหลือเรามาก่อนต่อมาเขาตกระกรรมลำบาก เราต้องแสดงความกตัญญูกตเวทีด้วยการให้ความช่วยเหลือเขาโดยทันที อย่ารีรอ ๑๐๒.ฝากความรักจงพอใจ จะฝากข้าวของแก่ผู้ใด ต้องมั่นใจว่าของนั้นจะปลอดภัย ไม่เสีย ไม่สูญ ซึ่งจะต้องพิจารณาถึงคุณสมบัติของผู้รับฝากว่าน่าเชื่อถือน่าไว้วางใจเพียงไร เห็นว่าน่าเชื่อถือน่าไว้วางใจจึงควรฝากของ และเมื่อฝากแล้ว ก็จงพอใจอย่าคิดอะไรวุ่น ๑๐๓.เฝ้าท้าวไทอย่าทระนง ภักดีจงอย่าเกียจ จะเฝ้าเจ้าฟ้าเจ้าแผ่นดิน ต้องแสดงความเคารพนบน้อมตามระเบียบและด้วยความรู้สึกจริงๆ อย่าแสดงอาการเย่อหยิ่ง หรือทะลึ่งตึงตังเป็นเด็ดขาด ต้องแสดงความจงรักภักดีอย่างเต็มที่ อย่าแสดงความเกลียดชังเป็นอันขาด หาไม่แล้วจะได้รับโทษทัณฑ์ ๑๐๔. เจ้าเดียดอย่าเดียดตอบนอบนบใจใสบริสุทธิ์ เมื่อเจ้าหรือนายท่านแสดงความไม่พอใจโกรธเกรี้ยวเรา เราผู้น้อยอย่าไปแสดงความไม่พอใจตอบ หาไม่แล้วจะมีเรื่องเดือดร้อน และตัวเราผู้น้อยนั้นแหละจะเดือดร้อนกว่า ๑๐๕.อย่าขุดคนด้วยปาก อย่าใช้ปากเที่ยวด่าว่า ขอดค่อนกล่าวร้ายผู้อื่นเพราะไม่มีใครชอบควรใช้ปากอย่างสร้างสรรค์ ๑๐๖.อย่าถากคนด้วยตา อย่าใช้สายตาแสดงความดูหมิ่น เหยียดหยาม ค่อนว่าคนอื่น ๑๐๗.อย่าพาผิดด้วยหู ฟังอะไรจงฟังให้เป็นจงฟังหูเอาไว้หู อย่าเป็นคนหูเบา ใจเบา อย่าเชื่อง่าย จงใช้เหตุผลในสิ่งที่ฟัง ๑๐๘.อย่าเลียนครูเตือนด่า อย่านำเอาพฤติกรรมต่างๆ ของครูที่ท่านตักเตือนด่าว่าลูกศิษย์มาล้อเลียน เพราะเป็นการไม่แสดงความเคารพต่อครู ๑๐๙.อย่าริกล่าวคำคด อย่าพูดโกหก ควรพูดแต่ความจริง ๑๑๐.คนทรยศอย่าเชื่อ อย่าเชื่อถืออย่าไว้วางใจคนที่เคยทรยศหักหลังมาแล้วเพราะเขาอาจคิดทรยศหักหลังอีกก็ได้ ๑๑๑.อย่าเผื่อแผ่ความผิด อย่าเอาความผิดไปป้ายสีผู้อื่น เมื่อรู้ว่าตัวเองผิด ก็จงรับผิดหรือรู้ว่าใครผิดก็ให้คนนั้นรับผิด มิใช่คนที่ไม่ได้ทำความผิดรับผิด ๑๑๒.อย่าผูกมิตรคนจร อย่าได้คบหาเป็นมิตรกับคนเร่ร่อน พเนจรหาหัวนอนปลายเท้าไม่ได้ มาเมื่อไหร่ก็ไม่รู้ ไปเมื่อไหร่ก็ไม่ทราบ เอแน่นอนไม่ได้ ๑๑๓.ท่านสอนอย่าสอนตอบ เมื่อผู้ใหญ่หรือผู้หวังดีสั่งสอน อบรม จงตั้งอกตั้งใจฟังด้วยดี ฟังอย่างสงบ ด้วยความเคารพนบนอบ อย่าไปโต้เถียงหรือกลับสั่งสอนผู้ใหญ่ตอบบ้าง แล้วจะได้ประโยชน์เป็นคุณแก่ตนเอง ๑๑๔.ความชอบจำใส่ใจ สิ่งที่เป็นคุณงามความดี พึงจดจำใส่ใจและนำไปประพฤติปฏิบัติ ๑๑๕.ระวังระไวที่ไปมา จะเดินทางไปไหนมาไหน ให้มีความระมัดระวัง เพราะอาจมีภัยมาถึงตัว เมื่อระวังแล้ว ก็หาทางป้องกันไว้ก่อน ภัยก็มาไม่ถึงตัวชีวิตก็ปลอดภัย ๑๑๖.เมตตาตอบต่อมิตร เมื่อมิตรดีต่อเรา เราก็ต้องดีต่อมิตร พึงปฏิบัติต่อมิตรสหาย ดังนี้ ๑. เผื่อแผ่แบ่งปัน ๒. พูดจามีน้ำใจ ๓. ช่วยเหลือเกื้อกูล ๔. มีตนเสมอ ร่วมสุขร่วมทุกข์ด้วย ๕. ซื่อสัตย์จริงใจ มิตรสหายอนุเคราะห์ตอบ ดังนี้ ๑. เมื่อเพื่อนประมาท ช่วยรักษาป้องกัน ๒. เมื่อเพื่อนประมาท ช่วยรักษาทรัพย์สมบัติของเพื่อน ๓. ในคราวมีภัย เป็นที่พึ่ง ๔. ไม่ละทิ้งในยามทุกข์ยาก ๕. นับถือตลอดถึงวงศ์ญาติของมิตร ๑๑๗.คิดแล้วจึงเจรจา คิดให้ดีเสียก่อนจึงพูด ๑๑๘.อย่านินทาผู้อื่น อย่านินทาว่าร้ายผู้อื่น เพราะมันไม่ดี ไม่มีใครอยากถูกนินทา ห้ามกองไฟมิให้ มีควัน ห้ามสุริยแสงจันทร์ ส่องไซร้ ห้ามอายุมิหวน คืนผ่าน ห้ามดั่งนี้ห้ามได้ จึ่งห้ามนินทา ๑๑๙.อย่าตื่นคนยกยอ อย่าชมเชยตนเอง เพราะน่าเกลียด เหมือนกลองดังโดยไม่มีคนตี เขาว่าเป็นกลองจัญไร คนยกยอตนเอง ก็คงเป็นคนจัญไร ๑๒๐.คนจนอย่าดูถูก อย่าดูหมิ่นคนจน เขาอาจจนแต่เงินแต่อาจรวยน้ำใจ ๑๒๑.ปลูกไมตรีทั่วชน หมั่นผูกมิตรไมตรีกับคนทุกคน มีมิตรดีกว่ามีศัตรู อันเพื่อนดีมีเพียงหนึ่งถึงแม้น้อย ดีกว่าร้อยเพื่อนคอยคิดริษยา เกลือหยิบหนึ่งถึงจะน้อยด้วยราคา ยังดีกว่าน้ำที่เค็มเต็มทะเล ๑๒๒.ตระกูลตนจงคำนับ วงศ์ตระกูลของตน คนในตระกูล บรรพบุรุษเหล่านี้ เราต้องให้ความเคารพ เอาใจใส่จึงจะมีความเจริญรุ่งเรือง ๑๒๓.อย่าจับลิ้นแก่คน อย่าคอยจ้องจับผิดคนอื่น ควรมองดูความผิดของตนเองแล้วแก้ไขให้ดี ผิดคนอื่นมองเห็นเช่นขุนเขา ผิดของเรามองเห็นเท่าเส้นขน ตดคนอื่นเหม็นเบื่อเราเหลือทน ตดของตนถึงจะเหม็นไม่เป็นไร ๑๒๔.ท่านรักตนจงรักตอบ เมื่อผู้ใหญ่แสดงความเมตตาปรานี เราผู้น้อยควรแสดงความกตัญญูกตเวที มีใครให้ความเอื้อเฟื้อเรา เราต้องเอื้อเฟื้อตอบ ๑๒๕.ท่านนอบตนจงนอบแทน ใครไหว้เราเราควรไหว้ตอบ ใครแสดงความเคารพนบนอบต่อเรา เราต้องเคารพนบนอบต่อเขา ผู้ที่ไหว้ก็ย่อมได้รับไหว้ตอบ ตามระบอบที่เราทำผลกรรมนั้น เช่นปลูกกล้วยได้กล้วยเป็นด้วยพันธุ์ รสจะมันหรือหวานเพราะพันธุ์เดิม ๑๒๖.ความแหนให้ประหยัด สิ่งที่ควรหวงแหน ก็ให้ระมัดระวัง รักษาไว้ให้ดี อีกอย่างหนึ่ง สิ่งใดที่เป็นความลับ ก็ควรรักษาไว้อย่าให้แพร่งพราย ๑๒๗.เผ่ากษัตริย์เพลิงงู อย่าดูถูกว่าน้อย เจ้าฟ้าพระมหากษัตริย์เป็นผู้มีอำนาจ เพลิงมีพลังมอดไหม้รวดเร็ว งูมีพิษร้าย สิ่งเหล่านี้อย่าประมาทว่าเล็กน้อย คงไม่มีอะไร เพราะมีพลังมากมาย สามารถทำความพินาศให้เราได้ จงปฏิบัติให้ถูกต้อง ๑๒๘.หิ่งห้อยอย่าแข่งไฟ อย่าไปแข่งอำนาจวาสนากับคนที่สูงกว่า ๑๒๙.อย่าปองภัยต่อท้าว อย่าคิดร้ายต่อเจ้านาย ผู้มีอำนาจ มิฉะนั้น ตัวเราเองนั่นแหละจะได้รับผลร้ายเสียเอง ๑๓๐.อย่าห้าวมักพลันแตก อย่ากล้าหาญเกินไป เพราะอาจมีอันตรายในพริบตา ๑๓๑.อย่าเข้าแบกงาช้าง อย่าเข้าไปแบกงาช้าง เพราะอาจถูกช้างแทงตายได้ ท่านสอนว่า อย่าทำอะไรที่เสี่ยงต่ออันตราย อย่าทำอะไรที่เกินกำลังของตน หาไม่แล้วสิ่งนั้นอาจเป็นอันตรายต่อตนได้ ๑๓๒.อย่าออกก้างขุนนาง ไม่ได้เป็นขุนนางอย่าแสดงอำนาจอย่างขุนนาง เพราะอำนาจที่เราแสดงนั้นจะโค่นตัวเราเองให้ล้มลงอย่างไม่เป็นท่า เหมือนอย่างพวกเจ้าพ่อทั้งหลายแสดงอำนาจเป็นผู้มีอิทธิพลแต่ในที่สุดก็ถูกทางการบ้านเมืองทำการกวาดล้าง ๑๓๓.ปางมีชอบท่านช่วย ปางป่วยท่านชิงชัง เป็นธรรมดาในยามที่เราดีๆ ไม่ได้ทำผิดอะไร เราก็ได้รับความช่วยเหลือจากเขา แต่ยามมีเรื่องร้าย เพราะไปทำเรื่องไม่ดีเข้า จะให้เขามาช่วยเหลือนั้นไม่ควรเลย ๑๓๔.ผิจะบังบังจนลับ คิดจะปิดบังอะไร ต้องปิดบังให้มิดชิดแนบเนียน อย่าให้เขาจับได้ ๑๓๕.ผิจะจับจับจงมั่น จะยึดถือ หรือทำอะไร ต้องตั้งใจทำยึดถือให้จริงจัง มั่นคง จึงจะมีความหมายหรือประสบผลสำเร็จ ๑๓๖.ผิจะคั้นคั้นจงตาย จะเค้นบังคับเอาอะไร ก็ต้องทำจริงๆ จังๆ จนได้ผลสำเร็จ ๑๓๗.ผิจะหมายหมายจงแท้ จะมุ่งมั่นมาดหมายในสิ่งใด ต้องทำให้สมหมายที่มุ่งมั่น สร้างความฝันให้เป็นความจริงให้จงได้ ไม่ทอดทิ้ง ๑๓๘.ผิจะแก้แก้จงกระจ่าง จะทำสิ่งใดให้คลายหลุดออกมาหรือแก้ไขปัญหาสิ่งใด ต้องทำให้เกิดความกระจ่างชัดแจ้ง ให้คลายหลุดออกมา หรือได้คำตอบของปัญหาอย่าปล่อยทิ้งไว้ ๑๓๙.อย่ารักห่างกว่าชิด อย่าเห็นคนอื่นดีกว่าคนที่มีไมตรีจิตเป็นมิตรกับเรา ซึ่งมีมากมาย เช่น ญาติมิตรที่คอยอุ้มชูเรา เจ้านายที่ส่งเสริมเรา ลูกน้องที่สร้างสรรค์งานให้เรา เป็นต้น ๑๔๐.คิดข้างหน้าอย่าเบา ต้องมองการณ์ไกลมีวิสัยทัศน์ จงเห็นประโยชน์สุขข้างหน้าอันยาวนาน อย่าเห็นแค่สิ่งเล็กน้อยเฉพาะหน้าเท่านั้น ๑๔๑.อย่าถือเอาตื้นกว่าลึก จะทำอะไรต้องทำอย่างคนมีปัญญา คิดให้ลึกซึ้ง ทำอย่างมีคุณค่ามีความหมาย อย่าทำอย่างคนไร้ปัญญา คิดตื้นๆ ทำอย่างไร้ค่า ๑๔๒.เมื่อเข้าศึกระวังตน ในยามเผชิญข้าศึก ยามเจอศัตรูหรือมีอันตรายต้องเผชิญอยู่ข้างหน้าต้องระมัดระวังตัวเป็นพิเศษ ระมัดระวังตัวอย่างที่หนึ่ง หาทางป้องกันไม่ให้มีอันตรายมาถึงตนคิดดูว่ามีวิธีไหน แล้วรีบทำโดยด่วน ระมัดระวังอย่างที่สอง หาทางรับมือกับอันตรายที่จะเกิดขึ้น ทำอย่างไรจึงจะไม่เพลี่ยงพล้ำเสียที มีวิธีการอย่างไรบ้าง ต้องกำหนดให้ชัดเจนและโดยรีบด่วน ๑๔๓.เป็นคนเรียนความรู้ เกิดเป็นคนต้องศึกษาหาความรู้ไว้อยู่กับตัวเสมอ เพราะความรู้จะช่วยเราได้ทุกเมื่อ ช่วยได้ทุกเวลา ไม่ว่าจะในยามปกติหรือยามคับขัน ดังสุนทรภู่เคยสอนไว้ว่า รู้สิ่งใดไม่สู้รู้วิชา รู้รักษาตัวรอดเป็นยอดดี รู้สิ่งใดไม่สู้รู้วิชา ไปเบื้องหน้าเติบใหญ่จะให้คุณ ๑๔๔.จงยิ่งผู้ผู้มีศักดิ์ จงฝึกหัดพัฒนาคนให้เป็นคนประเสริฐเลิศล้ำ ทำให้ดียิ่งๆ ให้ดีกว่าผู้ที่มีศักดิ์สูงกว่าตนก็ยิ่งดี เครื่องมือในการพัฒนาตนก็คือ การศึกษา โดยจะศึกษาในโรงเรียนหรือแสวงหาความรู้ด้วยตนเองเพียงอย่างเดียว หรือทำสองอย่างพร้อมกันไป ก็ตามแต่จะสะดวก แต่การแสวงหาความรู้ด้วยตนเองนั้น ควรดำเนินไปอยู่เสมอ ถ้าเรียนไปจนตายได้ก็ยิ่งดี ๑๔๕.อย่ามักง่ายมิดี อย่าทำอะไรแบบเอาความสะดวกสบายเข้าว่า ทำอย่างลวกๆ ทำอย่างขอไปที ทำเอาแต่ได้ไม่ละเอียดถี่ถ้วน เพราะมันไม่ดีทั้งปัจจุบันและอนาคต คือ จะสร้างนิสัยที่ไม่ดี จะมีความยุ่งยากตามมาภายหลัง ๑๔๖.อย่าตีงูแก่กา อย่าทำลายผู้หนึ่งเพื่อให้เกิดประโยชน์แก่อีกผู้หนึ่ง โดยที่ตนก็ไม่ได้ประโยชน์อะไรเลย ท่านสอนห้ามไม่ให้ทำในสิ่งที่ตนควรจะได้รับประโยชน์ แต่กลับไม่ได้อะไรเลย ๑๔๗.อย่าตีปลาหน้าไซ อย่าพูดหรือทำกิจการ ซึ่งดำเนินไปได้ด้วยดีอยู่แล้วให้เสียผลไปในกลางคัน พูดจะทำอะไร ขอให้พูดขอให้ทำด้วยความสุขุมรอบคอบ ความนุ่มนวลเป็นนโยบายที่ดีอย่างหนึ่ง ที่จะนำความสำเร็จมาให้ ๑๔๘.อย่าใจเบาจงหนัก จงเป็นคนที่มีใจคอหนักแน่นดั่งขุนเขา อย่าใจเบาอย่างขนนก อย่าเป็นคนหูเบาใจเบา อย่าเชื่อคนง่าย อย่าเชื่อคำยุยงของใครๆ คนที่ใจหนักแน่นดั่งแผ่นภูผา ชีวิตจะมีแต่ความสุขสำราญ ชื่นบานฤทัยไปตลอดกาล เพราะไม่มีเรื่องให้เดือดร้อนอย่างคนหูเบาใจเบา ๑๔๙.อย่าตีสุนัขห้ามเห่า เกิดเป็นหมาต้องเห่า ถ้าไม่เห่าก็ไม่ใช่หมา ท่านห้ามมิให้ตีหมาเพื่อห้ามไม่ให้มันเห่า เพราะห้ามหมาไม่ให้เห่านั้นไม่ได้ คนเราก็เหมือนกันท่านว่าห้ามไม่ให้ว่าคนบ้าด่าคนเมา เพราะคนบ้าก็ต้องแสดงอาการบ้าๆ บอๆ ออกมา ใครห้ามก็ไม่ฟังยิ่งห้ามก็เหมือนยิ่งยุ หนักเข้าคนห้ามก็จะถูกเขามองว่าบ้าไปอีกคน คนเมาก็เช่นกัน เขาต้องเมาเดินโซเซ พูดจาไม่เข้าหู ใครห้ามปรามก็ไม่ฟัง คนห้ามนั่นแหละจะถูกเขาว่าบ้าไปด้วยฉันใดฉันนั้น ข้อนี้ท่านสอนว่า อย่าทำสิ่งที่สวนทางกับธรรมชาติ อีกอย่างหนึ่งอย่าขัดขวางผู้ที่ปฏิบัติหน้าที่ของตนดีแล้ว ๑๕๐.ข้าเก่าร้ายอดเอา คนรับใช้ คนงานที่เคยอยู่ร่วมกับเรามานาน เขาช่วยเหลือการงานของเรา รู้เรื่องราวของเราดี แม้บางทีเขาจะร้ายเอาบ้าง เราก็ต้องอดทน อย่าแสดงความร้ายตอบ เพื่อเห็นแก่ความดีของเขา ๑๕๑.อย่ารักเหากว่าผม อย่าหลงรักในสิ่งที่ไม่มีประโยชน์มากกว่าสิ่งที่มีประโยชน์ ๑๕๒.อย่ารักลมกว่ารักน้ำ อย่าเห็นในสิ่งที่ไม่แน่นอนว่าแน่นอน ๑๕๓.อย่ารักถ้ำกว่าเรือน อย่าเห็นสิ่งที่มีประโยชน์น้อยดีกว่าสิ่งที่มีประโยชน์ใหญ่ยิ่งกว่า ๑๕๔.อย่ารักเดือนกว่าตะวัน อย่าเห็นสิ่งที่มีคุณค่าน้อยดีกว่าสิ่งที่มีคุณค่ามาก เมื่อมีโอกาสได้พบเห็น ได้ยิน ได้ฟังคำสั่งสอนของพระร่วงแล้ว นักปราชญ์ ผู้มีความรู้ พึงตั้งใจสดับมารับฟัง ศึกษาคำสอนของพระร่วง ดำริตริตรอง พิจารณาใคร่ครวญด้วยปัญญาแล้ว พึงนำมาปฏิบัติ ตามเนื้อความที่แจ่มแจ้งสมบูรณ์ ข้อความที่เลือกสรรบัญญัติไว้นี้เป็นของดีมีคุณค่า เพราะว่าประกอบด้วยธรรม บัณฑิตพระร่วงได้อธิบายเนื้อความไว้อย่างละเอียด ได้ตรัสข้อความไว้เป็นเรื่องราว พระองค์ทรงเป็นกษัตริย์แห่งเมืองไทยดินแดนแห่งความสุขอันยิ่งใหญ่นามพระร่วงนี้ได้บัญญัติคำสอนนี้ไว้...
| 
ค้นหาสมาชิก
โพสต์ 2011-11-9 08:16:16
ดันกระทู้
ปักหมุดกระทู้
ล๊อคกระทู้
การ์ดสีสัน
โพสต์ 2011-11-11 07:24:28
โพสต์ 2012-1-7 06:37:16
โพสต์ 2012-1-21 21:02:40
โพสต์ 2012-4-15 23:33:05
โพสต์ 2012-9-15 11:19:45
โพสต์ 2012-9-30 16:26:23
โพสต์ 2013-5-26 12:25:37